Kontrola zdrowia w okresie dorastania
Czy to nie smutne, że większość ludzi musi zachorować, by zdać sobie sprawę z cudowności życia?
Jostein Gaarder
Dorastanie to okres, który według H. Bee rozpoczyna się od 12 i trwa do około 20 roku życia. Ten przedział wiekowy nie jest ostry, należy traktować go bardziej jako kolejny etap w wymiarze psychologicznym i kulturowym, pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Jest to okres, w którym dziecko szybko zmienia się pod względem fizycznym, umysłowym i emocjonalnym. Wahania te są często określane mianem sturm und drang (czas burzy i naporu). Na pierwszy plan wysuwają się ogromne zmiany fizyczne będące skutkiem dojrzewania płciowego. W tym okresie młodzi ludzie stają się bardziej silni, szybcy, skoordynowani, niż kiedykolwiek wcześnie. W tym czasie dorastania młodzi ludzie doświadczają tzw. pogoni za sensacją, mają jeszcze nadal słabą wyobraźnię, stąd mogą ulegać różnym wypadkom lub uszkodzeniom ciała. Forma, jaką przybiera bezmyślność i stopień jej przejawiania się, zależy od środowiska, kultury, w jakiej dziecko się wychowuje. Okres dorastania wiąże się z pojawianiem różnych ryzykownych zachowań u młodzieży. W tym okresie wypadki samochodowe, zabójstwa i samobójstwa to główne przyczyny zgonów wśród młodych mężczyzn.
W okresie dorastania wśród nastolatków rozpowszechniają się ryzykowne praktyki seksualne (duża liczba partnerów, brak zabezpieczenia), które mogą prowadzić do niechcianej ciąży czy podwyższenia zachorowalności na choroby przenoszone drogą płciową.
W grupie podwyższonego ryzyka zarażenia chorobami przenoszonymi drogą płciową znajdują się uciekinierzy z domu, szczególnie z doświadczeniami homoseksualnymi, osoby uprawiające prostytucję, nałogowi narkomani, osoby nadużywające alkoholu itp.
Zachowania ryzykowne podejmowane przez młodzież mają ważne cele społeczne i psychologiczne, ponieważ umożliwiają osiągnięcie akceptacji i zdobycie szacunku rówieśników. Są sposobem na wypracowanie autonomii, odłączenie się od rodziców i innych autorytetów, umożliwiają radzenie sobie z lękiem i strachem przed niepowodzeniem, są pewnego rodzaju potwierdzeniem dojrzałości.
Okres dorastania według Piageta to etap, kiedy młodzi ludzie osiągają kolejny etap myślenia, tj. stadium operacji formalnych (12–16 rok życia). Dopiero w tym okresie dziecko zaczyna rozszerzać swoje myślenie do sytuacji potencjalnie możliwych. Jest to umiejętność niezbędna, jeśli nastolatek systematycznie ma planować przyszłość. Wtedy dziecko zaczyna sobie wyobrażać konsekwencje swoich działań w przyszłości, uczy się budować długoterminowe plany. Istotną cechą operacji formalnych jest poszukiwanie rozwiązań problemu w sposób systematyczny, metodyczny i logiczny, co zależy w dużej mierze od wytrenowania doświadczeń życiowych. Ważnym aspektem rozwoju poznawczego u nastolatków jest rozumienie kwestii moralnych. L. Kohlberg uważa, że im wyższy poziom wykazywanego rozumienia moralnego, tym silniejszy staje się jego związek z zachowaniem. Zdaniem tego autora konieczne jest przynajmniej minimum operacji formalnych i minimum zdolności przyjmowania cudzej perspektywy, by pojawiła się u młodych ludzi zdolność konwencjonalnego rozumowania moralnego.
Należy pamiętać, że wszystkie zmiany w okresie dorastania pojawiają się na tle szerzej pojętej kultury i społeczności, w której żyją nastolatki. Badania pokazują, że w przypadku młodzieży najlepsze efekty przynosi autorytatywny (demokratyczny) styl wychowania. Dzieci z takich rodzin są bardziej samodzielne, rzadziej sięgają po narkotyki i mają wyższe poczucie własnej wartości niż nastolatki z rodzin zaniedbanych i autorytarnych.
Zdaniem W. Pańczyka, K. Warchoła ubóstwo stwarza warunki dla rozszerzania się niepełnosprawności, dewiacji społecznych i utrudnia kontakty interpersonalne. Przyczyną takich negatywnych zjawisk współcześnie może być nie tylko obniżający się status społeczny niektórych rodzin, ale również „bezrobotny styl życia” niektórych rodziców, ich ciągła „walka o byt i rywalizacja o luksus”, „fizyczna pasywność”, życie na kredyt, przyswajanie wzorów masowej kultury Zachodu oraz pewne działania systemowe, np. dot. szkolnictwa, zmierzające do likwidacji lub wyraźnego ograniczenia edukacji artystycznych i edukacji fizycznej itp.
B. Suchodolski prawie pół wieku wcześniej (w 1972 r.) przestrzegał społeczeństwo przed skutkami cywilizacji konsumpcyjnej. Jednak przestrogi te nie odniosły znaczącego skutku. Autor ten pisał, że „sytuacja ludzi (w tejże cywilizacji) staje się skomplikowana, ich postawy wobec życia ujawniają napięcia i wewnętrzne sprzeczności; wzrasta dystans między zamierzeniami a osiągnięciami; rosną uczucia frustracyjne; praca staje się nużąca i obojętna; życie bywa traktowane jako ogród rozkoszy, ale znużenie wyprzedza możliwości intensyfikacji szczęścia; stosowane na przemian środki uspokajające i ekscytujące spłycają kontakt z rzeczywistością (...) mimo to życie błyszczy neonami i pociąga urokiem możliwości, za które płacić trzeba wzmożonym wysiłkiem walki o byt i rywalizacją o luksus”.
Obecnie nie wszyscy rodzice i nauczyciele wystarczająco wcześnie dostrzegają problemy emocjonalne młodzieży i realizują ich potrzeby rozwojowe oraz zdrowotne, zgodnie z określonym programem profilaktyki. Dla niektórych nastolatków środowisko rodzinne, szkolne staje się zbyt uciążliwe, stresujące, i stąd u tych osób pojawiają się zachowania ryzykowne i niesprzyjające zdrowiu. W tej grupie znajduje się młodzież, która przejawia zagubienie emocjonalne i brak motywacji do każdej aktywności.
Arendt A., Laszczyńska M., Bażydło M., Kotwas A., Karakiewicz B. uważają, że okres młodości jest decydujący dla formowania zachowań zdrowotnych. W tym okresie umacniają się wyuczone wcześniej zachowania prozdrowotne. W/w autorzy twierdzą, że przemiany dokonujące się na etapie dojrzewania decydują o tym, czy młode pokolenie wnosi w dorosłe życie czynniki ryzyka, czy wręcz przeciwnie – powiększa zasoby dla zdrowia.
Obecnie w naszej kulturze coraz wyraźniej obserwujemy niebezpieczne dla rozwoju i zdrowia człowieka zjawiska, do których można zaliczyć:
- niekontrolowany rozrost techniki i informacji medialnej,
- izolacja człowieka od natury,
- różnorodne, znaczne ograniczenie jego aktywności fizycznej.
Rozrastanie się techniki, inwazja medialna i izolacja jednostki od natury to tylko część niebezpieczeństw, na które natrafiają współcześnie młodzi ludzie. Ich zagubienie w natłoku informacji, reklam i rad płynących z internetu, mediów we wszystkich zakresach życia powoduje, że coraz częściej ulegają zjawiskom niepokoju, lęku i stresu.
Twórca pojęcia „ponowoczesność", Z. Bauman, pisze, że ponowoczesna kultura to nieustający karnawał, korowód krótkotrwałych mód, przerost informacji, dezintegracja tożsamości człowieka, izolacja życia od przyrody. Ten ostatni czynnik jest częścią ogólniejszego zjawiska – antynomii natury i kultury, która rozszerza się wraz z ponowoczesną cywilizacją konsumpcji, stwarzając przyczynę wielu chorób.
Zdaniem S. Grochmal choroba jest „wypadkową błędów człowieka, wynikiem niezrozumienia swojej roli w przyrodzie, niedostatecznej znajomości własnego ciała, jego potrzeb, a wśród nich tych realizowanych w ramach kontaktu z przyrodą”. Ważne jest dla nas poznanie mechanizmów, utrzymujących równowagę między procesami biologicznymi organizmu ludzkiego a zjawiskami otaczającej go przyrody, oraz umiejętne korzystanie z jej właściwości zdrowotnych".
Niebezpieczne wydaje się obecnie zjawisko znacznego ograniczenia aktywności fizycznej młodzieży, głównie przez wielogodzinne przesiadywanie przed komputerem. Zdaniem Haliny Szwarc ruch jest potrzebą biologiczną zwierząt i ludzi, jest elementarną podstawą zdrowia psychicznego i fizycznego. W organizmach pozbawionych ruchu zachodzą procesy patologiczne, organizmy te chorują i szybciej się starzeją. Autorka ta uważa, że ruch to nie tylko czynniki niezbędne do utrzymania sprawności i wydolności psychofizycznej, lecz także bardzo istotny czynnik rozwoju wzrastającego organizmu.
Zdaniem B. Woynarowskiej, B. Wojtyniak, P. Goryńskiego jako społeczeństwo jesteśmy odpowiedzialni za kształtowanie zachowań prozdrowotnych oraz zapobieganie ryzykownym zachowaniom młodzieży. Powinniśmy jak najwięcej czasu i środków finansowych poświęcać na edukację zdrowotną.
Zdaniem D. Lamczyk zdrowie ma ważny wymiar, ponieważ jest najcenniejszą wartością – kapitałem człowieka, który otwiera perspektywy na osiągnięcie wyznaczonych celów życiowych i służy realizacji pojawiających się potrzeb.
W piśmiennictwie podaje się, że zachowania zdrowotne zależą od tego, jaką wartość człowiek przypisuje zdrowiu. Osoby, dla których zdrowie jest wartością nadrzędną, zwykle bardziej się o nie troszczą.
Człowiekiem, który jako pierwszy użył terminu „zachowania zdrowotne”, był Koos (1954). Do dziś pojęcie to nie ma jednej obowiązującej definicji.
H. Sęk definiuje zachowania zdrowotne jako „reaktywne, nawykowe lub celowe formy aktywności człowieka, które pozostają na gruncie wiedzy obiektywnej o zdrowiu i subiektywnego przekonania o istotnym, wzajemnym związku ze zdrowiem”.
D. Żołnierczuk-Kieliszek uważa, że zachowania zdrowotne to dowolne aktywności jednostki będące elementem codziennego bytu, co więcej mające wpływ na stan jej zdrowia. Zdaniem tej autorki są to działania opierające się na praktycznym wykorzystaniu posiadanej wiedzy dotyczącej zdrowia i choroby, i stanowią one przedmiot stosunkowo wolnych, osobistych wyborów i decyzji.
Zdaniem K. Kurowskiej, B. Białasika podejmowanie pozytywnych zachowań zdrowotnych jest skorelowane z wartościowaniem zdrowia, a to z kolei wpływa na motywy zdrowotne wyrażające stopień zainteresowania sprawami własnego stanu zdrowia. Zdaniem tych autorów osoby, które przypisują zdrowiu wysoką wartość, wykazują większe zaangażowanie w zachowania promujące zdrowy tryb życia.
K. Kurowska i B. Białasik na podstawie swoich badań doszli do wniosku, że życie rodzinne wpływa na podejmowanie niektórych zachowań prozdrowotnych, np. na pozytywne nastawienie psychiczne i zachowania profilaktyczne. Zdaniem tych badaczy osoby, które mieszkają w bezpiecznym środowisku rodzinnym, gdzie panują pozytywne relacje między członkami rodziny, lepiej sobie radzą ze stresem, negatywnymi emocjami, ponieważ mogą liczyć na wsparcie najbliższych.
Na podstawie analizy literatury wiemy, że zachowania zdrowotne młodzieży są wyrazem ukształtowanej postawy wobec zdrowia, a szczególnie odpowiedzialności za zdrowie własne i współodpowiedzialności za zdrowie innych osób. Interakcje zachodzące pomiędzy zachowaniami młodzieży, a środowiskiem ich życia wpływają znacząco na zdrowie jednostki oraz populacji.
Z. Juczyński podaje, że podejmowanie zachowań prozdrowotnych zależy od umiejscowienia kontroli zdrowia. „Pojęcie umiejscowienia kontroli zdrowia wywodzi się z teorii Rottera, dotyczącej społecznego uczenia się, która wyjaśnia, że ludzie mają bardzo różne sposoby interpretowania tych samych sytuacji”.
K. A. Wallston uważa, że umiejscowienie kontroli zdrowia jest uogólnionym przekonaniem człowieka o wpływu na własne zdrowie i stąd owo przyporządkowanie możemy podzielić na:
a) wewnętrzne – wiąże się z tym, że młodzież odbiera własne działanie jako skuteczne i ważne podczas wykonywania różnych czynności, docenia konsekwencje własnych działań. Osoby posiadające wewnętrzne poczucie kontroli charakteryzują się silniejszą osobowością, pewnością siebie, wyróżniają się wysokimi życiowymi aspiracjami i wiarą we własne siły.
B. A. Kulig pisze, że osoby z wewnętrzną lokalizacją kontroli wykazują wyższy poziom funkcjonowania adaptacyjnego, są bardziej odpowiedzialne za swoje zdrowie, unikają sytuacji niebezpiecznych, wkładają więcej wysiłku w ochronę własnej osoby przed urazami fizycznymi, chorobami i aktywnie poszukują informacji o opiece zdrowotnej. Młodzi ludzie z wewnętrznym poczuciem kontroli są bardziej nastawieni na sygnały płynące z własnego ciała, a w sytuacji choroby wybierają takie formy leczenia, które umożliwiają im kontrolowanie sytuacji i aktywizację własnych zasobów. Osoby z wewnętrzną lokalizacją kontroli zdrowia czują się bardziej odpowiedzialne za własne zdrowie, częściej podejmują działania prozdrowotne, stosują zdrowe nawyki żywieniowe. Wewnętrzna lokalizacja kontroli zdrowia częściej wiąże się z zapobieganiem chorobom oraz lepszym samopoczuciem fizycznym i psychicznym. Ma wyraz w przekonaniu młodego człowieka, że może kontrolować stan własnego zdrowia.
b) zewnętrzne – poczucie umiejscowienia kontroli zdrowia wiąże się z tym, że młodzież odpowiedzialność, za konkretne sytuacje życiowe, lokuje poza swoją osobą. Takie osoby nie ufają sobie, nie wierzą w skuteczność własnych działań. Uważają, że niezależnie od tego, co zrobią, ich sytuacja jest uwarunkowana czynnikami zewnętrznymi. Osoby z zewnętrznym poczuciem kontroli są zazwyczaj niepewne siebie, bierne, bardziej zależne od innych.
K. A. Cotter uważa, że osoby o zewnętrznym umiejscowieniu kontroli zdrowia mają znikome przekonanie o osobistym wpływie na własny organizm, rzadziej podejmują zachowania prozdrowotne, nie wierzą we własne możliwości wpływu na stan swojej sprawności, oddają większą odpowiedzialność za własne zdrowie innym osobom. Takie osoby częściej nie przestrzegają zaleceń dietetycznych i innych codziennych praktyk zdrowotnych.
Młodzież w okresie dorastania jest grupą szczególnie narażoną na występowanie niekorzystnych zachowań zdrowotnych, wśród których wymienia się: złe nawyki żywieniowe nadużywanie alkoholu, palenie tytoniu, zażywanie środków odurzających, nadużywanie komputera, brak snu itp. Celem artykułu jest tylko zasygnalizowanie związku pomiędzy w/w zachowaniami zdrowotnymi młodzieży a umiejscowieniem kontroli zdrowia. Mam nadzieję, że udało mi się zachęcić czytelników do głębszej analizy tematu, przeprowadzenia badań naukowych w tym zakresie. Pisząc powyższy tekst, chciałam wspomnieć również o tym, że lokalizacja kontroli zdrowia u młodzieży na przestrzeni czasu będzie się zmieniała, a jej stabilność determinować będą różne sytuacje losowe.
W mojej ocenie umiejscowienie kontroli zdrowia powinno być uwzględniane przy tworzeniu programów profilaktycznych dla młodzieży, promocji zdrowia, i jednocześnie podlegać analizie, jako jeden z czynników przeciwdziałania zachowaniom ryzykownym wśród młodzieży.
Literatura:
Arendt A., Laszczyńska M., Bażydło M., Kotwas A., Karakiewicz B., Ocena zachowań zdrowotnych mężczyzn po 40 roku życia, Probl Hig Epidemiol 2014, 95 (3): 659–666.
Bauman Z., Socjologia i ponowoczesność, [w:] Racjonalność współczesności. Między filozofią a socjologią, H. H. Kozakiewicz, E. Mokrzycki, M. H. Siemek ( red. ),. PWN, Warszawa 1991.
Bee H., Psychologia rozwoju człowieka, Zysk i S-ka Wydawnictwo, Poznań 2004.
Bogusz R., Społeczno-kulturowy kontekst zdrowia i choroby. [w:] A. Majchrowska (red), Wyd. Czelej, Lublin 2003, s.271–291.
Cotter K. A., Lachman M. E. (2010). No strain, no gain: psychosocial predictors of physical activity across the adult lifespan, J. Phys Act Health, 2010, 7 (5), s. 584–94.
Grochmal S., Zaufaj sobie, PZWL, Warszawa 1987.
Juczyński Z., Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia, Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2001.
Kalupa W., Zachowania prozdrowotne w badaniach elementów stylu życia, [w:] Badanie stanu zdrowia populacji i funkcjonowanie opieki zdrowotnej. Zagadnienia wybrane, Maksymiuk T., Bartkowiak L. (red.), AM im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, Poznań 2002, s. 47–50.
Kirkcaldy B. D.,Siefen R. G., Merbach M., Rutow N, Brӓhler E.,Wittig U,, A comparison of general and illness-related related locus of control in Russians, ethic German migrants and Germans, Psychology, Health & Medicene, 2007/35, s. 32–41.
Kohlberg L., Continuities in childhood and adult mora development revisited [w:] Life-span developmental psychology: Personality and socialization, P.B. Baltes, K.W. Schaie (red.), Academic Press, New York 1973, s. 180–204.
Kościelak R., Poczucie umiejscowienia kontroli i przekonania o własnej skuteczności w zdrowiu i chorobie, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2010, s. 9–66.
Kulig B. A., Umiejscowienie kontroli zdrowia a wiedza o chorobie i percepcja czynników sprzyjających zdrowieniu u pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową, Postępy Psychiatrii i Neurologii 2013, 22 (4), s. 243–249.
Kurowska K., Białasik B., Zachowania zdrowotne a radzenie sobie w chorobie u pacjentów szpitalnego oddziału ratunkowego (SOR), Nowiny Lekarskie 2009, 78/2, s. 113–122.
Lamczyk D., Pojęcie zdrowia i zachowań zdrowotnych, Lider, nr 8/2013/271.
Pańczyk W., Warchoł K., W kręgu teorii, metodyki i praktyki współczesnego wychowania fizycznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2006.
Pańczyk W., Warchoła K., Wychowanie fizyczne wobec wyzwań cywilizacji konsumpcyjnej, Lider nr 8/2013/271, s.4–35.
Pilewska-Kozak A. B., Pałucka K., Łepecka-–Klusek C., Putowski L., Umiejscowienie kontroli zdrowia w grupie starzejących się mężczyzn-doniesienia wstępne, Gerontologia Polska, 2016/24, s. 45–50.
Puchalski K., Zdrowie w świadomości społecznej, Instytut Medycyny Pracy, Krajowe Centrum Promocji Zdrowia w Miejscu Pracy, Łódź 1997.
Sęk H., Znaczenie zachowań zdrowotnych, [w:] Psycho-onkologia, De Walden-Gałuszko K. (red), Biblioteka Psychiatrii Polskiej, Kraków 2000, s. 12–13.
Sęk H. (2003) Zdrowie behawioralne, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki. Jednostka w społeczeństwie i elementy psychologii stosowanej, t. 3. Strelau J. (red). GWP, Gdańsk, s.534–535.
E. Smoleń, E. Cipora, B. Penar-Zadarko, L. Gazdowicz, Wybrane zachowania zdrowotne młodzieży akademickiej a umiejscowienie kontroli zdrowia, Medical Review, 4 , 2012, s. 274–284.
Suchodolski B., Labirynty współczesności. Niewola i wolność człowieka, PIW, Warszawa 1972.
Szwarc H., Wpływ ruchu i rekreacji fizycznej na somatyczne i psychiczne zdrowie człowieka, [w:] Zdrowie psychiczne, K. Dąbrowski ( red. ), PWN, Warszawa 1979.
Wallston K. A., The Validity of the Multidimensional Health Locus of Control Scales, Journal of Health Psychology, 10 (5), 2005, s. 623–631.
Woynarowska B., Czynniki warunkujące zdrowie i dbałość o zdrowie, [w:] Edukacja zdrowotna, PWN, Warszawa 2010, s.44–45, 52–61.
Sytuacja zdrowotna ludności Polski, Wojtyniak B., Goryński P. (red), Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2008.
Żołnierczuk-Kieliszek D., Zachowania zdrowotne i ich związek ze zdrowiem, [w:] Zdrowie publiczne. Podręcznik dla studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu akademii medycznych, Kulik TB, Latalski M. (red). Czelej, Lublin 2002, s.75–77, 92, 105.
