Żywienie niemowląt: 0–6 miesięcy
Zaczynamy cykl na temat żywienia niemowląt. Jest to jeden z najważniejszych tematów, czasem problemów, młodych rodziców.
Właściwe żywienie noworodków i niemowląt ma kluczowe znaczenie dla ich prawidłowego rozwoju. Istnieje koncepcja programowania żywieniowego, zakładająca, że niektóre okresy rozwoju organizmu mogą być determinowane wpływem szkodliwych czynników środowiskowych. Zaliczyć można do nich nadmiar lub niedobór składników pokarmowych. Takie sytuacje mogą doprowadzić do niekorzystnych modyfikacji procesów metabolicznych i hormonalnych, a przez to wpływać na zdrowie człowieka w jego późniejszym życiu. Niekorzystny wpływ czynników zewnętrznych (np. niedobory składników odżywczych pochodzących z pożywienia) skutkuje trwałą zmianą („przeprogramowuje”) przebiegu procesów fizjologicznych i metabolizmu. Prowadzić to może do rozwoju powikłań sercowo-naczyniowych i metabolicznych (takich jak otyłość, zespół metaboliczny) w życiu dorosłym. Mechanizm „programowania żywieniowego” dotyczyć może zmian strukturalnych, czynnościowych oraz wielu poziomów szlaków metabolicznych. Niemowlęctwo jest jednym z okresów „krytycznych” dla programowania żywieniowego/metabolicznego. W badaniach wykazano profilaktyczny wpływ karmienia piersią na ryzyko powstawania otyłości w okresie dorosłym.
W Polsce istnieje schemat żywienia dzieci opracowany przez grupę ekspertów pod nadzorem Krajowego Konsultanta do spraw Pediatrii w 2014 roku, z uwzględnieniem karmienia naturalnego i sztucznego. Dotyczy on postępowania żywieniowego zarówno w pierwszym, jak i drugim półroczu życia dziecka.
Do 6 miesiąca życia dziecko podwaja swoją masę ciała, a potraja, nim skończy rok. Zapotrzebowanie kaloryczne niemowlęcia zależy od jego stanu zdrowia, masy ciała i zmniejsza się wraz z jego wiekiem.
Mleko matki jest najzdrowszym i najbardziej wartościowym pokarmem dla noworodka i niemowlęcia. Zaspokaja wszystkie potrzeby dziecka na poszczególnych etapach rozwoju. Z karmienia piersią korzyści czerpie również matka.
„Departament Matki i Dziecka rekomenduje wyłączne karmienie piersią jako optymalny i wzorcowy sposób żywienia niemowląt do ukończenia 6 miesiąca życia oraz kontynuację karmienia piersią przy jednoczesnym podawaniu pokarmów uzupełniających nawet do ukończenia przez dziecko drugiego roku życia i dłużej”. Podobne rekomendacje publikuje WHO czy UNICEF. Zalecenia te są często błędnie interpretowane przez podawanie tylko pierwszej części zdania. W rzeczywistości wytyczne jasno mówią, że dziecko powinno być karmione piersią do drugiego roku życia i dłużej (tak długo, jak matka i dziecko tego potrzebują). Przy czym przez pierwsze 6 miesięcy zaleca się wyłączne karmienie mlekiem kobiecym.
Zdrowa, dobrze odżywiona kobieta produkuje pokarm w ilościach wystarczających dla pokrycia zapotrzebowania swojego dziecka. Karmienie niemowląt mlekiem matki jest najbardziej naturalnym i najbardziej fizjologicznym sposobem żywienia.
Mleko matki zawiera niezbędne składniki odżywcze, w pełni pokrywające zapotrzebowanie niemowlęcia na te składniki. Jest ono również niezbędne do prawidłowego rozwoju psychomotorycznego dziecka.
Korzyści płynące z karmienia naturalnego dla dziecka:
- zapewniony optymalny rozwój intelektualny, społeczny i psychomotoryczny dziecka,
- mleko kobiece jest pożywieniem o najwyższej wartości odżywczej, idealne dla potrzeb i możliwości organizmu niemowlęcia w różnych miesiącach życia,
- zaspokaja emocjonalne potrzeby dziecka,
- zmniejsza zachorowalność na choroby infekcyjne,
- dostarcza składników wspomagających funkcjonowanie układu immunologicznego.
Każde zdrowe niemowlę powinno być karmione mlekiem matki, czyli naturalnym sposobem. Karmienie naturalne nie jest możliwe w wyjątkowych przypadkach.
Dziecko należy przystawić do piersi zaraz po urodzeniu – najlepiej w ciągu godziny, ponieważ badania udowodniły, że im wcześniej nastąpi kontakt matki z dzieckiem, tym większa jest szansa na powodzenie naturalnego żywienia. Karmienie piersią może sprzyjać nawiązaniu bliskości między noworodkiem a matką. Naturalne odżywianie tworzy bardzo silną więź emocjonalną dziecka z matką, i takie dzieci osiągają lepsze wyniki w ocenie funkcji poznawczych. Karmienie piersią jest również korzystne dla matki, ponieważ wpływa na zmniejszenie wystąpienia ryzyka raka jajników i sutka. Kobieta karmiąca naturalnie szybciej wraca do szczuplej sylwetki po ciąży.
W pierwszych dniach po urodzeniu gruczoł piersiowy produkuje substancję zwaną „siarą”. Zawiera ona znacznie więcej białka, a mniej węglowodanów i tłuszczu. Pokarm jest bardziej gęsty, żółty i lepki. Siara w swoim składzie zawiera przeciwciała, których organizm dziecka nie produkuje jeszcze w wystarczającej ilości, stymulujące w ten sposób odporność dziecka. Tłuszcz znajdujący się w siarze występuje w postaci globulek, co powoduje łatwiejsze trawienie i stanowi naturalną barierę ochronną układu pokarmowego dziecka.
Koncepcja karmienia „na żądanie” zakłada przystawianie dziecka do piersi wtedy, gdy niemowlę sygnalizuje taką potrzebę. Podczas karmienia sztucznego, mleko modyfikowane można podawać rzadziej – co około 3-4 godziny.
Przygotowanie do karmienia piersią
Przygotowania do karmienia piersią powinny mieć miejsce już w okresie prenatalnym. Kobieta w ciąży powinna czytać literaturę na ten temat. Choć samo czytanie o karmieniu może nie wystarczyć (nie od dziś wiadomo, że teoria to jedno, a praktyka to drugie), warto mieć podstawową wiedzę na temat laktacji, by nie ulegać stereotypowym i błędnym radom, które mogą ją „popsuć”. Młoda mama potrzebuje dużego wsparcia psychicznego, dlatego warto też wcześniej uzgodnić z partnerem sposób karmienia.
Karmienie piersią wymaga często zachęty i pomocy. O tym, czy kobieta może karmić piersią, nie decyduje kształt gruczołu, rozmiar czy wielkość brodawki. Im szybciej noworodek zostanie przystawiony do piersi, tym łatwiej będzie nauczyć się zarówno matce, jak i dziecku, mechanizmu karmienia. Niemowlę ma silny, naturalny, fizjologiczny odruch ssania. Pokarm matki wypływa w skutek działania różnych czynników, m.in. oksytocyny, pozytywnych emocji, a także odruchu ssania malca.
Karmienie na pewno zakończy się sukcesem, jeśli młoda mama będzie myśleć o tym pozytywnie. Dziecko powinno być pierwszy raz przystawione do piersi (20-30 minut po porodzie). Czasami trzeba mu pomóc złapać brodawkę sutkową. Jednorazowe karmienie jest indywidualnym czasem dla każdego niemowlęcia. Jeśli ilość pokarmu matki nie jest wystarczająca i u niemowlęcia nie obserwuje się prawidłowych przyrostów masy ciała, należy niezwłocznie skonsultować się z doradcą laktacyjnym i lekarzem, by zweryfikować technikę przystawienia, i rozważyć ewentualną konieczność dokarmienia mlekiem modyfikowanym. Od 3 tygodnia życia suplementujemy także witaminę D3. Zdrowe niemowlę, karmione naturalnie, nie powinno być dopajane wodą czy też herbatkami.
Dziecko należy karmić piersią najdłużej, jak to jest możliwe. Między 5–6 miesiącem życia dziecku karmionemu naturalnie zaczyna się wprowadzać posiłki uzupełniające.
Przeciwwskazania do karmienia piersią
Przeciwwskazania do karmienia piersią można podzielić na te leżące po stronie matki i te po stronie dziecka.
Po stronie dziecka bezwzględnymi przeciwwskazaniami do karmienia piersią są galaktozemia i wrodzona nietolerancja laktozy. Ograniczenia względne to niektóre wady wrodzone u niemowląt (np. rozszczep warg czy podniebienia).
Alergie pokarmowe zazwyczaj nie powinny być bezwzględną przyczyną do odstawienia mleka kobiecego. W przypadku podejrzenia m.in. alergii na białka mleka krowiego zaleca się stosowanie diety bezmlecznej u matki. Zmiana odżywiania na ogół powoduje ustąpienie dolegliwości.
Przeciwwskazania matczyne do karmienia piersią to m.in.: niewydolność krążenia IV stopnia, narkomania, ciężkie choroby psychiczne, ostre choroby zakaźne, czynna gruźlica płuc, przyjmowanie niektórych leków, zakażenie wirusem HIV.
Ocena efektywności karmienia
Ważnym elementem karmienia jest ocena jego efektywności, tzn. czy dziecko otrzymuje odpowiednią ilość pokarmu, czy nie jest głodne lub czy nie jest przekarmione. Dziecko prawidłowo odżywiane jest spokojne, zdrowe, uśmiechnięte. Prawidłowy rozwój dziecka oceniamy na podstawie przyrostu masy ciała w miesięcznych odstępach. Odpowiednie nabieranie ciała w ciągu pierwszych 5 miesięcy życia dziecka wynosi 15–30 gramów na dobę, w przeliczeniu tygodniowym przyrost wynosi 150–200 gramów, zaś w miesięcznym 600–1000 gramów. W drugim półroczu przybieranie na wadze dziecka nieco się zmniejsza i wynosi w przeciągu tygodnia 100–125 gramów, zaś w skali miesiąca jest to wartość w przedziale 400–600 gramów.
Zbyt małe przyrosty masy ciała niemowlęcia, tj. poniżej 500 g miesięcznie, powinny zmusić do dokładnej analizy karmienia – jego techniki, ilości. Przyczyny słabego przybierania na wadze mogą być różne. Zaliczamy do nich: zbyt małą ilość pokarmu, zaburzenie proporcji pomiędzy mlekiem początkowym a końcowym. W takich wypadkach należy rozważyć wcześniejsze, niż jest podane to w schemacie żywienia niemowląt, podawanie posiłków bezmlecznych, tj. kaszki bezglutenowej czy papki jarzynowej. Nowe produkty powinny być wprowadzane pojedynczo, co kilka dni, należy stopniowo zwiększać ich objętość, obserwując przy tym bacznie reakcje dziecka na dany produkt. Zaburzenia efektywności karmienia mogą mieć również związek z problemami podczas żywienia. Mogą to być sytuacje, gdy: dziecko nie zawsze umie ssać, zasypia podczas karmienia, grymasi w czasie jedzenia czy nawet czuje niechęć do tego. Wówczas należy przeanalizować, czy technika karmienia jest prawidłowa, czy dziecko nie otrzymuje zbyt małej ilości pokarmu, czy też może proces podawania pokarmu jest zbyt krótki.
Problemy matczyne dotyczące karmienia to np.: niedobór pokarmu, nieprawidłowa anatomia brodawki sutkowej (wklęsłe, płaskie), bolesność brodawek, zastój pokarmu, infekcje, gorączka czy zatkanie przewodów mlecznych. W takich sytuacjach istotną rolę odgrywa pielęgniarka, położna lub lekarz, którzy doradzą i uświadomią (zwłaszcza młodą mamę), jak sobie radzić z różnymi problematycznymi sytuacjami.
Odstawianie dziecka od piersi jest procesem, który wymaga czasu. Nie powinno się tego robić z dnia na dzień. Najlepszą porą na odstawienie dziecka od piersi jest czas, gdy jest ono zdrowe. Z karmień należy rezygnować stopniowo. W pierwszej kolejności rezygnujemy z podawania mleka kobiecego w porze obiadowej, zaś karmienia poranne i wieczorne zachowujemy dłużej. Rezygnacja z karmienia piersią jest dla dziecka bardzo trudnym okresem.
Zdarzają się również sytuacje, gdy kobieta wyjeżdża i pozostawia dziecko pod opieką kogoś innego. Wówczas zaleca się odciąganie mleka i przechowywanie go np. w lodówce. Pokarm może być przechowywany do 48 godzin (w zamkniętym, szczelnym słoiku bądź butelce). Mrożenie mleka jest również dopuszczalne przy spełnieniu następujących wymogów: przy tygodniowym przechowywaniu temperatura powinna wynosić minus 10 stopni, a jeśli pokarm zamrażamy na dłużej (do 6 miesięcy), wtedy temperatura musi wynosić minus 18 stopni. Dokładne wytyczne odciągania i przechowywania mleka kobiecego można sprawdzić na stronie Ministerstwa Zdrowia.
Ważne jest, aby przed podaniem dziecku pokarmu, który uprzednio przechowywaliśmy, nie gotować go, a jedynie podgrzać .
Bibliografia:
Gruszfeld D., Socha P., Niemirska A., Litwin M. Programowanie żywieniowe, Stand. Med., 2011:8 s. 885-888.
Górniecki B., Pediatria, Tom 1, Warszawa 1995.
Sopińska M. Karmienie piersią – naturalny sposób żywienia niemowląt, Kln. Pediatr. 2011:19 s. 464-465.
Szajewska H., Socha P., Zasady żywienie zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci, Stand. Med. 2014:11 s. 321-338.
Eisenberg A., Pierwszy rok życia dziecka, poradnik dla matek i ojców, Poznań 1999.
Krawczyński M., Żywienie dzieci w zdrowiu i chorobie, Kraków 2008.
