Ochrona prawna dzieci w postępowaniach transgranicznych

Ochrona prawna dzieci w postępowaniach transgranicznych

Inspiracją do napisania tego artykułu był dramatyczny opis w „Polish Express” sytuacji polskiego małżeństwa z Southampton, któremu służby Social Services z niezrozumiałych powodów odebrały dwójkę dzieci Wiktora i Oliwię¹.

Redakcja „Polish Express” od dłuższego czasu wspiera rodziców walczących w Wielkiej Brytanii o swoje prawa, a między innymi prawo do swobodnego wychowywania własnych dzieci. Z uwagą śledzi działania służb Social Services w odniesieniu do polskich rodzin na stałe mieszkających w Wielkiej Brytanii.

Od dłuższego czasu w ochronę prawną dzieci w postępowaniach transgranicznych zaangażowało się mocno również Ministerstwo Sprawiedliwości. W informacji Wydziału Komunikacji Społecznej i Promocji Ministerstwa Sprawiedliwości z dnia 28.12.2016r dotyczącym ochrony prawnej dzieci w postępowaniach transgranicznych czytamy, że „dzieci są największym dobrem każdego społeczeństwa. Nie tylko na rodzicach, lecz także na państwie spoczywa obowiązek otaczania ich opieką, chronienia i zapewniania możliwości rozwoju w ojczystym kraju. To zobowiązanie wobec wszystkich polskich dzieci, bez względu na to, gdzie się urodziły i jak potoczyły się ich rodzinne losy”².

Dalej w tej informacji czytamy, że „otwarcie granic i przynależność Polski do Unii Europejskiej sprawiły, że wielu Polaków pracuje i żyje na emigracji. Jedną z konsekwencji, jakie rodzi ten stan, są dramatyczne przypadki zabierania dzieci polskim rodzicom przebywającym za granicą. Urzędy takie jak Jugendamt w Niemczech, Barnevernet w Norwegii czy Social Services w Wielkiej Brytanii zabierają dzieci nie tylko obywatelom tych krajów, lecz także przebywającym za granicą Polakom, przekazując je rodzinom zastępczym (niemieckim, norweskim czy angielskim) albo do domów opieki. Dzieci te mają ograniczony kontakt z polskimi rodzicami, a czasem zabrania się im nawet mówić po polsku”³.

Aby przeciwdziałać tej sytuacji został opracowany i przedłożony dnia 12.01.2017r, do zgłoszenia ewentualnych, uwag projekt ustawy o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych za zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i niektórych innych ustaw (UD 123).

W mojej ocenie jest to bardzo nowatorski i godny uwagi projekt ustawy, dający nowe instrumenty prawne do reagowania na każdy przypadek odebrania za granicą dziecka polskiemu obywatelowi lub zagrożenia dobra takiego dziecka.

Zasadniczym celem projektowanej ustawy jest określenie zasad i trybu postępowania Ministra Sprawiedliwości (organ centralny), polskich sądów oraz innych polskich organów w sprawach objętych czterema aktami normatywnymi wymienionymi w art. 1 w/w projektu, tj.:

-Europejską Konwencją Luksemburską z dnia 20 maja 1980r (Dz.U. z 1996r. Nr 31, poz.134 i 135 oraz 1997r, Nr 31, poz.196)– konwencja dotyczy uznania i wykonywania orzeczeń dotyczących pieczy nad dzieckiem oraz przywracania pieczy nad dzieckiem,

-Konwencją haską z dnia 25 październik 1980r (Dz.U. z 1995r, Nr 108, poz. 528 i 529 oraz z 1999r. Nr 93, poz. 1085)– dotyczy cywilnych aspektów uprowadzenie dziecka za granicę,

-Konwencją o jurysdykcji, prawie właściwym, uznawaniu, wykonywaniu i współpracy w zakresie odpowiedzialności rodzicielskiej oraz środków ochrony dzieci - sporządzoną w Hadze w dniu 19 października 1996r. (Dz.U. z 2010r. Nr 172, poz. 1158),

- Rozporządzenie Rady (WE) nr 2201/2003 z dnia 27 listopada 2003r, uchylające rozporządzenie nr 1347/2000 (Dz.U. UE z 2003r. L338/1, z późn. zm.)- dotyczy jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej⁴.

W powyższym artykule nie zamierzam szczegółowo omawiać w/w akty, odsyłam czytelnika do materiału źródłowego. Jedynie wspominam o tych dokumentach, ponieważ stanowią one część krajowego porządku prawnego i są bezpośrednio stosowane, co wynika z art. 91ust. 1 i 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 1997r, Nr 78, poz.483, z 2001r. Nr 28, poz. 319, z 2006r. Nr 200 poz. 1471 oraz z 2009r. Nr 114, poz.946)⁵.

Celem opracowania jest zapoznanie czytelnika z ważniejszymi aspektami projektu Ustawy o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych za zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i niektórych innych ustaw (UD 123) z dnia 12.01..2017r, Ministerstwa Sprawiedliwości, DL-I-4190-10/16

Omawiany projekt ustawy zakłada, że w przypadku odebrania za granicą dziecka działania będą zintegrowane- wspólnie podejmowane, w zakresie wymiany niezbędnych informacji, przez Ministerstwo Sprawiedliwości, Minister Spraw Zagranicznych oraz właściwy konsul RP.

Celem działań będzie zapewnienie, prawidłowego realizowania praw dziecka.

Projekt przewiduje wiele szczegółowych rozwiązań, które mają na celu dobro dziecka. Przede wszystkim ma zostać uproszczona procedura w przypadkach, gdy władze innych krajów oddzieliły dzieci od polskich rodziców, ale zgadzają się, by trafiły one do Polski pod pieczę bliskich krewnych, rodziny zastępczej lub ośrodka opiekuńczo-wychowawczego. Projektodawca zakłada, że „jeśli już doszło do zabrania dziecka rodzicom, a postępowanie w tej sprawie może potrwać jakiś czas, lepiej, by trafiło ono – choćby ze względu na język, tożsamość kulturową i narodową - do polskich opiekunów, a nie np. niemieckich czy angielskich. Wnioski o ustanowienie pieczy zastępczej w Polsce Minister Sprawiedliwości będzie kierował do właściwych sądów rejonowych, a te będą miały 14 dni na odpowiedź. Jedynie w przypadku, kiedy realizacja wniosku będzie wymagać, aby sąd uzyskał dodatkowe informacje, termin odpowiedzi będzie wydłużony do 21 dni. Takie rozwiązanie podyktowane jest koniecznością podejmowania szybkich działań”⁶.

Kolejną ważną kwestią w/w projektu jest to, że w sprawach gdzie doszło do zabrania dziecka rodzicom za granicą, a w szczególności związanych z decyzjami o pieczy nad dziećmi wprowadzony zostaje dodatkowy instrument w postaci wywiadu środowiskowego przeprowadzany przez sądowych kuratorów zawodowych. Kurator zawodowy będzie miał za zadanie podczas sporządzania wywiadu środowiskowego dokładnie przeanalizować i opisać warunki bytowe kandydatów do pełnienia funkcji rodziny zastępczej lub prowadzenia rodzinnego domu dziecka. Ministerstwo Sprawiedliwości będzie prowadzić szkolenia kuratorów pod kątem właściwej realizacji wniosków pochodzących z zagranicy. Wywiady środowiskowe kuratorów zawodowych będą mogły być poddane ocenie Ministra Sprawiedliwości i w razie potrzeby odesłane do poprawienia i uzupełnienia. Zdaniem projektodawcy zapewni to należytą jakość sporządzanych wywiadów środowiskowych przez kuratorów zawodowych.

Ciekawą kwestią projektu omawianej ustawy jest to, że reguluje ona zasady finansowania wydatków związanych z pobytem dziecka w pieczy zastępczej na terenie Polski. Wydatki te będą ponoszone przez powiaty. Koszty przywiezienia dziecka do Polski będzie mógł pokryć Skarb Państwa.⁷

Natomiast w przypadkach, gdy walczący o prawa do swych dzieci rodzice będę musieli składać wnioski do zagranicznych sądów czy innych instytucji, a nie będzie ich stać na opłacenie tłumacza, koszty tłumaczenia pokryje Skarb Państwa.

Omawiany projekt reguluje też kwestię spraw dotyczących sytuacji, gdy w wyniku konfliktów między rodzicami wpływają do Polski wnioski o wydanie za granicę przebywających w ojczystym kraju polskich dzieci. „Ministerstwo Sprawiedliwości notowało dotychczas ponad 100 takich spraw rocznie (w 2014 r. 164, a w 2015 r. już 218). Są to wnioski, które wpływają do Ministerstwa Sprawiedliwości jako organu centralnego. Statystyka ta nie obejmuje jednak wniosków kierowanych bezpośrednio do sądów.”⁸. W informacji Ministerstwa Sprawiedliwości na temat projektu ustawy czytamy, że „połowa z tych spraw kończyła się rozstrzygnięciem w sądzie. Pozostałe z różnych przyczyn były umarzane, choćby z powodu wycofania wniosku, porozumienia się rodziców, czy ukończenia przez dziecko 16 lat. Spośród wniosków rozstrzyganych przez sądy większość była oddalana. Jednak każdego roku zdarzały się orzeczenia nakazujące wydanie dziecka za granicę. Polska jest sygnatariuszem Konwencji Haskiej z 1980 r. dotyczącej uprowadzenia dzieci za granicę. Akt ten uznaje za uprowadzenie każdy przypadek, gdy ojciec lub matka samowolnie, bez zgody drugiego rodzica lub innego opiekuna prawnego, wywożą dziecko poza państwo, w którym dziecko miało miejsce stałego pobytu. Oznacza to, że np. matka, która po 5 latach mieszkania w Niemczech, Wielkiej Brytanii czy Francji przyjeżdża z dzieckiem do Polski, a czyni to bez zgody posiadającego władzę rodzicielską ojca dziecka albo bez zgody sądu, może być potraktowana jako sprawca uprowadzenia, a ojciec będzie domagał się wydania dziecka”⁹.

„Wnioski o zwrot dziecka z Polski pochodzą w 95 proc. przypadków od jednego z rodziców. Trafiają się jednak również takie przypadki, gdy wniosek pochodzi od obcego organu opieki społecznej, np. Jugendamtu, który uzyskał prawo do opieki nad dzieckiem w wyniku orzeczenia sądowego. Głośna była m.in. sprawa domagania się przez Jugendamt wydania trojga polskich dzieci, odebranych w Niemczech polskiej rodzinie (rodzina ta wróciła do Polski), zakończona na szczęście oddaleniem wniosku niemieckiego urzędu przez Sąd Rejonowy w Bytomiu. Szerokim echem odbił się również protest matki, której córkę sąd wydał do Szwecji, a tamtejszy sąd pozbawił kobietę władzy rodzicielskiej”¹⁰.

W obowiązującym dotąd prawie Minister Sprawiedliwości nie miało możliwości skutecznego nadzoru nad tego rodzaju sprawami. Mógł pomagać, gdy dzieciom i ich polskim rodzicom dzieje się ewidentna krzywda, ale brakowało ku temu jasnych, ustawowych przepisów. Składane na mocy Konwencji Haskiej wnioski o przekazanie dzieci z Polski za granicę wpływały wprawdzie do Ministerstwa Sprawiedliwości, ale jego rola sprowadzała się niemal jedynie do przekazywania spraw właściwym sądom, przed którymi postępowania – ze szkodą dla dzieci – toczyły się latami.”

Omawiany projekt ustawy precyzyjnie ustala postępowanie z wnioskami o przekazanie dziecka za granicę, wynikającymi z Konwencji Haskiej.

Zgodnie z nowymi przepisami wszystkie wnioski o wydanie polskiego dziecka kierowane do Ministerstwa Sprawiedliwości będą musiały spełniać wymogi formalne, ponieważ w innym przypadku zostaną zwrócone wnioskodawcy. Projektodawca wskazuję na dużą rolę mediacji. „W tym zakresie wzmocniona została rola Ministra Sprawiedliwości, który będzie mógł podejmować wszelkie dostępne prawem działania zmierzające do ułatwienia osiągnięcia porozumienia pomiędzy osobami, które toczą spór o powrót dziecka. Celem tych działań będzie ugodowe zakończenie sporu”¹¹.

Kolejną ważną kwestią poruszaną w projekcie ustawy jest zmiana w zakresie wykonalności orzeczeń sądów. „Wedle nowych przepisów, przynajmniej do czasu rozprawy apelacyjnej, dziecko pozostanie w Polsce, bowiem orzeczenia w trybie Konwencji Haskiej o wydanie dziecka będą wykonalne dopiero po uprawomocnieniu. Dziś postanowienia sądów w sprawach dotyczących zwrotu dzieci są wykonywane z chwilą ich ogłoszenia, a więc już po pierwszej instancji, choć Konwencja Haska wcale tego nie wymaga”¹². Ponadto Minister Sprawiedliwości będzie mógł zwracać się do sądów o dostarczenie informacji dotyczących stanu postępowania. Sądy będą musiały udzielić odpowiedzi niezwłocznie.

Zdaniem projektodawcy „rozwiązania zawarte w projekcie nowej ustawy zmierzają również do przyspieszenia rozpatrywania przez sądy wniosków dotyczących wydania dziecka z Polski. Dziś takie sprawy toczą się często po 2-3 lata, co nie służy dobru dziecka. Zdarza się, że w trakcie przewlekłych postępowań matki – w obawie przed utratą dziecka – ukrywają się, przez co dziecko nie chodzi do szkoły czy przedszkola, i nie ma poczucia bezpieczeństwa”¹³.

Aby nie dochodziło do szkodzących dzieciom sytuacji, opracowany w Ministerstwie Sprawiedliwości projekt wprowadza jeszcze kilka rozwiązań. Pierwsze dotyczy tego, że „w myśl proponowanych zapisów wnioskami o wydanie z Polski dzieci zajmie się w pierwszej instancji 11 sądów okręgowych z wyspecjalizowanymi sędziami, a nie – jak dziś – 300 sądów rodzinnych rozsianych po całym kraju, gdzie nie ma tłumaczy czy doświadczonych w tego typu sprawach adwokatów, a sędziowie często po raz pierwszy w życiu orzekają na podstawie Konwencji Haskiej. Rozwiązanie takie pozytywnie wpłynie na sprawność postępowań i poprawi ich jakość. Sprzyjać będzie również specjalizacji sędziów”¹⁴. Projektodawca zakłada, że utworzenie wyspecjalizowanych sądów i szkolenia sędziów w sposób znaczny wzmocnią pozycję dzieci w postępowaniu, zwłaszcza w zakresie powinności sędziów do bezpośredniego zapoznania się ze stanowiskiem dziecka.

Kolejna zmiana dotyczy tego, że instancją odwoławczą stanie się Sąd Apelacyjny w Warszawie. Ponadto ustawa wprowadza także Skargę Kasacyjną od orzeczeń w sprawach o odebranie osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką, prowadzonych w trybie Konwencji Haskiej z 1980 roku o cywilnych aspektach uprowadzenia dziecka za granicę. Skargę Kasacyjną do Sądu Najwyższego będą mogli wnieść: Minister Sprawiedliwości Prokurator Generalny, Rzecznik Praw Obywatelskich lub Rzecznik Praw Dziecka.

Kolejną ważną kwestią w omawianym projekcie ustawy, jest to, że Sąd Okręgowy będzie musiał rozpoznać sprawę w ciągu sześciu tygodni, ponieważ każdy wniosek - ze względu na to, że dotyczy dziecka - wymaga szybkich działań. Wniosek będzie wysyłany przez Ministra Sprawiedliwości do adresata pocztą elektroniczną lub telefaksem, a oryginał listem poleconym za potwierdzeniem odbioru. Zdaniem projektodawcy przekazanie wniosku w ten sposób do sądu jest szczególnie uzasadnione w przypadku, kiedy zachodzi potrzeba podjęcia działań w celu zapewnienia dziecku ochrony. „Przyspieszeniu postępowania ma służyć również wprowadzenie, na wzór m.in. Wielkiej Brytanii, Niemiec i Holandii, przymusu adwokackiego w sprawach o wydanie dziecka za granicę. Oznacza to, że toczące spór strony będą musiały wskazać pełnomocników albo adwokaci zostaną wyznaczani z urzędu. Fachowe pełnomocnictwo usprawni prowadzenie spraw i zapobiegnie ich przeciąganiu, np. poprzez uporczywe nieodbieranie wezwań sądowych”¹⁵.

Kolejną ważną kwestią jest również to, że projektowana ustawa wprowadza możliwość, aby w postępowaniu przed Ministrem Sprawiedliwości zagraniczny wnioskodawca mógł być reprezentowany przez pełnomocnika. Zdaniem projektodawcy wprowadzenie tego przepisu podyktowane jest oczywistymi względami praktycznymi, a ustanowienie profesjonalnego pełnomocnika przebywającego w Polsce służyć będzie sprawnemu rozpatrzeniu wniosku.

Kolejną kwestią jest to, że sądy będą miały obowiązek pisemnego uzasadniania swych postanowień. „Nie wystarczy więc, jak teraz, uzasadnienie ustne. Wprowadzenie obligatoryjnych uzasadnień na piśmie ma istotne znaczenie ze względu na konieczność zapoznania się z argumentami polskiego sądu przez zagraniczne instytucje, które uczestniczą w sporze o dziecko. Minister Sprawiedliwości nie będzie już musiał w dodatkowym trybie występować do sądów o takie uzasadnienia, przez co szybciej sprawa będzie mogła zostać rozpoznana w drugiej instancji”¹⁶.

Ostatnią ważną kwestią jest to, że przyspieszeniu postępowań będzie sprzyjało także przyjęcie zasady, że zleconą przez sąd opinię, co z reguły ma miejsce w tych sprawach, zespoły sądowych specjalistów będą wydawały niezwłocznie - przed sprawami innego rodzaju, które nadesłano do opiniowania wcześniej”¹⁷

Na podstawie powyższych rozważań widzimy, że przygotowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości rozwiązania stoją na straży dobra dziecka, perspektywicznych interesów państwa. Projektowane rozwiązania zmierzają do ochrony dobra dziecka i poprawy skuteczności wykonywanych orzeczeń w przedmiocie zwrotu dziecka za granicę lub odmowy takiego zwrotu.

W uzasadnieniu projektu ustawy projektodawca zauważa, że proponowane rozwiązania mają już zastosowanie w innych krajach, np. w Niemczech istnieje sądownictwo specjalistyczne, gdzie organ centralny może złożyć wniosek z jednym z 22 sądów specjalistycznych, tzw. wyznaczonych do rozpatrywania spraw z zakresu Konwencji, natomiast na Węgrzech powołano dwuinstancyjne sądownictwo specjalistyczne, a w Szwajcaria przewiduje specjalistyczne uregulowania w zakresie właściwości sądów do postępowań w oparciu o Konwencję, gdzie sprawy rozpatrują sądy najwyższe w poszczególnych kantonach (I instancja) oraz Federalny Sąd Najwyższy (II instancja)¹⁸.

Autor: Elżbieta Żytyńska-Chwast

Źródła:

• Projekt Ustawy o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych za zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i niektórych innych ustaw (UD 123) z dnia 12.01..2017r, Ministerstwo Sprawiedliwości, DL-I-4190-10/16

• Uzasadnienie Projektu Ustawy o wykonywaniu niektórych czynności organu centralnego w sprawach rodzinnych za zakresu obrotu prawnego na podstawie prawa Unii Europejskiej i umów międzynarodowych oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego i niektórych innych ustaw (UD 123) z dnia 12.01..2017r, Ministerstwo Sprawiedliwości, DL-I-4190-10/16

• Informacji Wydział Komunikacji Społecznej i Promocji Ministerstwo Sprawiedliwości z dnia 28.12.2016r, Chronimy prawa dzieci w postępowaniach transgranicznych, źródło: https://www.ms.gov.pl/pl/informacje/news,8926,chronimy-prawa-dzieci-w-postepowaniach.html

• Artykuł Redakcji Polish Express z dnia 19.04.2016r, Apel zrozpaczonej matki o pomoc w odzyskaniu dzieci. Powiedzmy razem „NIE” bezprawiu Social Services!, źródło:

http://www.polishexpress.co.uk/apel-zrozpaczonej-matki-o-pomoc-w-odzyskaniu-dzieci-powiedzmy-razem-nie-bezprawiu-social-services .