Wpływ zrównoważonych relacji rodzinnych na zachowanie młodzieży
W swoim poprzednim artykule Małżeństwo i rodzina, jako jeden z korelatów dobrostanu psychicznego pisałam, że systemowe ujęcie rodziny dostarcza nam teoretycznej bazy dla ujmowania szeregu czynników związanych z relacjami rodzinnymi.
Zdaniem T. Szlendak jedną z kluczowych kwestii odnoszących się do rodziny jest jej funkcjonalność, wyrażająca się w zaspakajaniu indywidualnych potrzeb każdego członka, wspieraniu jego rozwoju, zapewnianiu poczucia jedności oraz tożsamości rodzinnej.
Do zasadniczych funkcji rodziny należy zapewnienie poszczególnym członkom bezpieczeństwa, prawidłowych warunków do rozwoju, otoczenie ich troską, szacunkiem i miłością. M. Ziemska wymienia pięć głównych funkcji rodziny:
- funkcja prokreacyjna,
- funkcja ekonomiczna,
- funkcja opiekuńczo-wychowawcza,
- funkcja socjalizacyjna,
- funkcja psychohigieniczna.
Celem tego artykułu jest uwrażliwienie rodziców w zakresie odpowiedzialności za skomplikowany proces wychowawczy, jakim podlegają ich dzieci. Na podstawie analizy literatury przedmiotu wiemy, że efekty oddziaływań wychowawczych zależą od zintegrowanego oddziaływania na dziecko różnych grup i instytucji, wśród których pierwszoplanową rolę odgrywa rodzina.
Nie jest celem mojej pracy opisywanie wszystkich w/w funkcji rodziny, przypominam je tylko czytelnikowi, ponieważ, jak pisze Z. Tyszka: „prawidłowe pełnienie przez rodzinę powyższych funkcji przekłada się na adekwatny poziom samooceny jej członków, wytrwałość w realizacji życiowych celów i planów oraz budowanie prawidłowych i satysfakcjonujących relacji interpersonalnych”.
D. Krok uważa, że w systemie rodzinnym komunikacja interpersonalna jest umiejscowiona w szerszym kontekście relacji między wszystkimi członkami rodziny i spełnia ona rolę wskaźnika tych relacji oraz wpływa na ich jakość. Zdaniem tego autora: „komunikacja w rodzinie w porównaniu z innymi systemami charakteryzuje się szczególną intensywnością interakcji osobowych, co wynika z dużej częstotliwości kontaktów związanych ze wspólnym zamieszkaniem i codziennym przebywaniem”.
Cytowany autor twierdzi, że komunikacja interpersonalna stanowi podstawę, na której budowane jest całe życie rodzinne, rozumiane również w kategoriach szczęścia i zadowolenia, czyli dobrostanu psychicznego.
W literaturze przedmiotu możemy przeczytać, że komunikując się werbalne i niewerbalne, powinniśmy unikać nadmiernych uogólnień, wieloznacznych określeń. Przekazując wiadomość, najlepiej jest wyraźnie komunikować:
- to, co wiemy,
- czego oczekujemy od innych,
- jakie zachowanie innych nam się podoba, a jakie nie,
- jak interpretujemy to, co robią inni,
- jak ich spostrzegamy.
D. Krok uważa, że podczas komunikacji ważne jest nauczenie wszystkich członków rodziny wyrażania własnych intencji w konstruktywny i spójny sposób, tak aby uniknąć niewłaściwej interpretacji lub nadinterpretacji.
Zdaniem B. Tryjarskiej przetwarzanie niespójnych komunikatów wymaga od odbiorcy dokonywania złożonych interpretacji, które mogą być w konflikcie z intencjami nadawcy i kontekstem komunikatu.
W teorii systemowej wzajemne wpływy członków rodziny działają na zasadzie pętli sprzężenia zwrotnego. Wiąże się to z tym, że zachowanie i reakcje każdej z osób tworzących rodzinę, determinują działania i reakcje wszystkich pozostałych.
Krok zwraca uwagę, że subsystemy wewnątrz rodziny są zorganizowane w hierarchiczną strukturę określającą zależności władzy wśród członków rodziny i granice interakcji subsystemów. W obrębie rodziny w relacji rodzic – dziecko mamy do czynienia z asymetrycznością interakcji.
Zdaniem G. Foxa hierarchiczna struktura systemu rodzinnego jest konieczna dla prawidłowego rozwoju dziecka i funkcjonowania całej rodziny.
D. Krok uzupełnia: „Wynika to z ogólnych zasad rozwojowych, np. wieku rodziców, ich większej wiedzy i doświadczenia, pozycji zawodowej”.
Zdaniem Liberskiej relacje dziecka z rodzicami są oparte na jednej z form interakcji:
- współdziałaniu,
- obojętności,
- autorytaryzmie,
- rywalizacji.
Przyjęcie przez opiekunów określonego stylu funkcjonowania rodzinnego jest między innymi zależne od:
- rodzaju przywiązania przekazanego od matki biologicznej,
- sposobu postrzegania współmałżonka,
- przyjętych oczekiwań wobec partnera i całej rodziny,
- emocji związanych z kontaktem z bliskimi osobami (rodzice, teściowie, znajomi),
- rodzaju wzajemnych oddziaływań systemu rodzinnego na subsystemy mikro (np. mąż – żona, rodzic – dziecko) i makro (rodzina – środowisko zewnętrzne).
Dominujący w danym systemie styl interakcji jest przenoszony na relacje pozarodzinne, w tym również relacje dzieci z rówieśnikami.
E. Trzęsowska-Greszta, R. Sikora, W. M. Kopeć uważają, że środowisko rodzinne może być kluczowym czynnikiem chroniącym lub przyczyniającym się do depresji młodzieży w okresie dorastania. Zdaniem tych autorów niska spójność rodziny (badana testem SOR – Skala Oceny Rodziny) wpływa na zbyt duży dystans w relacjach rodzinnych – niezwiązanie w rodzinie, a wysoka spójność rodziny odpowiada splątaniu w rodzinie (zbyt bliskie relacje). Jedynie poziom zrównoważonej spójności w rodzinie odpowiada prawidłowym zrównoważonym relacjom rodzinnym. Na podstawie swoich badań autorzy doszli do wniosków, że istnieje istotny statystycznie dodatni związek między niezwiązaniem w rodzinie i symptomami depresji. Tego samego związku nie wykryto pomiędzy splątaniem rodziny a symptomami depresji. Ponadto autorki stwierdziły, że istnieje korelacja ujemna między symptomami depresji i zrównoważoną spójnością rodziny (w przypadku adolescentów 16–18 lat dotyczy tylko dziewcząt, a w zakresie 18–19 lat potwierdzono ten związek dla obu płci).
Zdaniem Olson: „Ujemna korelacja między zrównoważonym poziomem spójności rodziny i symptomami depresyjnymi wskazuje, że odpowiednie, zrównoważone relacje w rodzinie mogą być czynnikiem chroniącym przed zaburzeniami depresyjnymi. Wynik ten jest zgodny z Modelem Kołowym Olsona, który zakłada, że w rodzinach o zrównoważonej spójności występuje mniej różnego typu zaburzeń, w tym zaburzeń depresyjnych”.
Zdaniem E. Trzęsowskiej-Greszta, R. Sikory, W. M. Kopeć w rodzinach o zrównoważonej spójności panuje równowaga pomiędzy byciem razem a byciem osobno.
Margasiński uważa, że: „Członkowie rodziny są zaangażowani w życie pozostałych jej członków. Część czasu wolnego spędzają razem. Uczestniczą we wspólnych zajęciach, a także realizują swoje pasje poza rodziną. Czują, że są sobie bliscy, wspierają się w trudnych momentach, podejmują wspólne decyzje, ale także rozwijają kontakty z osobami spora rodziny”.
Zdaniem Fielda młodzież z rodzin o zrównoważonym poziomie spójności jest zachęcana do brania na siebie odpowiedzialności, do usamodzielniania się i nawiązywania kontaktów z rówieśnikami. Otrzymuje jednocześnie wsparcie i poczucie bezpieczeństwa od rodziców.
Smetana uważa, że młodzież w takich rodzin zachowuje bliskie relacje z rodzicami, przy jednoczesnej możliwości wyrażania własnego zdania i niezależności, cechuje się niższym poziomem depresyjności i wyższą samooceną.
E. Trzęsowska-Greszta, R. Sikora, W. M. Kopeć zauważają, że zakłócenia w stosunkach między rodzicami i adolescentami mogą być zarówno rezultatem symptomów depresyjnych dorastającej młodzieży, jak również jego przyczyną. „Niewrażliwe i odrzucające rodzicielstwo może prowadzić do niskiego poczucia wartości, do postrzegania innych ludzi jako zagrażających lub obojętnych. Ponadto negatywne doświadczenia rodzinne mogą tworzyć niespójne środowisko emocjonalne i społeczne, w którym dziecko nie jest w stanie efektywnie regulować swoich emocji i radzić sobie ze stresem. Zniekształcenia poznawcze (np. niskie poczucie wartości) i problemy emocjonalne mogą prowadzić bezpośrednio do depresji lub pośrednio, tworząc negatywne emocje i nieadaptacyjne zachowania społeczne, które będąc źródłem konfliktów, odrzucenia przez innych i społecznej izolacji (problemy interpersonalne), prowadzą w końcu do depresji”.
Mazur w oparciu o swoje badania, wykonane na grupie 99 uczniów I–III klasy liceum ogólnokształcącego, doszła do wniosku, że istnieje dodatni związek pomiędzy przyjmowaniem roli ofiary i sprawcy szantażu emocjonalnego a postrzeganiem przez młodzież swoich systemów rodzinnych, jako ogólnie niezrównoważonych i sztywnych. „Sugeruje to, iż niezrównoważenie systemu rodzinnego, a w szczególności niechęć do zmiany własnych postaw członków rodziny, skutkująca często osłabieniem więzi pomiędzy bliskimi sobie osobami, może stanowić czynnik ryzyka wystąpienia zjawiska szantażu emocjonalnego w relacjach rówieśniczych adolescentów”. Cytowana autorka dalej pisze, że zrównoważenie systemu rodzinnego należy rozumieć jako zrównoważenie spójności i elastyczności systemu rodzinnego z jakością komunikacji oraz zadowoleniem z życia.
Na podstawie tego artykułu widzimy, że w rodzinie rozwijają się pierwsze wyobrażenia młodzieży o własnym miejscu w życiu społecznym, kształtują się określone nastawienia i aspiracje. Rodzina jest i będzie niezastąpionym środowiskiem wychowawczym.
E. Derlikiewicz zwraca uwagę, że „zadaniem rodziców jest wychowanie zdrowego emocjonalnie i fizycznie dziecka”. Jednak „nie wszystkie rodziny umieją ukształtować człowieka szczęśliwego, o adekwatnym poczuciu własnej wartości, zdrowych granicach, umiejącego być empatycznym, ale i asertywnym. Istnieje wiele rodzin, które pod maską "rodziny modelowej'', świadomie lub nieświadomie ranią delikatną rozwijającą się psychikę dziecka”, czego efektem mogą być zaburzenia zachowania o różnym nasileniu i objawach.
Autor: Elżbieta Żytyńska-Chwast
Literatura
Derlikiewicz E., Zaburzenia zachowania a środowisko rodzinne dziecka. Praca dyplomowa napisana w Zakładzie Pedagogiki Specjalnej pod kierunkiem dr U. Morcinek w Szczecinie, 2001.
Fox G., Development in family contexts, w: Children in family contexis: Perspectives on treatment,L. Combrinck-Graham (red.), New York 2006.
Krok D., Znaczenie komunikacji interpersonalnej w funkcjonowaniu rodziny, w: Rodzina w świetle psychologii pastoralnej, B. Soliński (red), Łódź 2007.
Krok D., Systemowe ujęcie rodziny w badaniach dobrostanu psychicznego jej członków. Rodzina w nurcie współczesnych przemian, Opole 2010.
Liberska H., Development in the family, w: Relations in Marriage and family: Genesis, quality and development, H. Liberska (red.), Bydgoszcz 2011.
Mazur A., Style funkcjonowania rodziny a tendencje do angażowania się w relacje rówieśnicze obarczone szantażem emocjonalnym, Studenckie Czasopismo Naukowe „Innowacje Psychologiczne”, Wyższa Szkoła Ekonomiczna i Innowacji w Lublinie, 2015.
Smetana J. G., Campione-Barr N., Metzger A. (2006). Adolescent Development in Interpersonal and Societal Contexts. Annual Reviews, 2006.
Szlendak T., Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie. Warszawa 2011.
Trzęsowska-Greszta E., Sikora R., Kopeć W. M., Typ relacji w rodzinie a ryzyko depresji w fazie dorastania – w ujęciu teorii systemowej rodzin. Kwartalnik naukowy Fides Et Ratio 3 (19)/2014.
Tryjarska B., Systemowa –komunikacyjna terapia rodzin, w: Psychoterapia. Praktyka, L. Grzesiuk (red.), t. 2, Warszawa 2006.
Tyszka Z., Rodzina we współczesnym świecie, Poznań 2003.
Ziemska M., Rodzina i dziecko, Warszawa 1986.
