Małżeństwo i rodzina – jako jeden z korelatów dobrostanu psychicznego
Obecnie nie budzi już wątpliwości pogląd, że wiedza na temat rodziny i zachodzących w niej wydarzeń i relacji, poprzez zdobywane doświadczenia i wspomnienia, odgrywa ważną rolę w psychospołecznym funkcjonowaniu człowieka.
Dariusz Krok pisze, że: „Charakterystyczną cechą rodziny w ujęciu systemowym jest obecność wzajemnych relacji o charakterze bezpośrednim i pośrednim pomiędzy wszystkimi członkami rodziny. Oznacza to, że relacje zachodzące między dwiema osobami, np. mężem i żoną, wpływają nie tylko na nich samych, ale także na dzieci, które należą do tej rodziny”. Cytowany autor pisze dalej, że: „Członkowie rodziny wchodzą ze sobą w interakcje, w zależności od określonych układów, determinowanych przez zachodzące transakcje. Układy te, choć nie są jawne lub otwarcie widoczne, formułują całościową strukturę rodziny. W konsekwencji rodzina jest strukturą niesprowadzalną do sumy poszczególnych części, tj. członków rodziny, lecz stanowi dynamiczny system kształtowany przez wzajemne interakcje”.
Osoby tworzące rodzinę, w większości lepiej lub gorzej, dążą do tego, aby była ona środowiskiem sprzyjającym rozwojowi osobowościowemu wszystkich członków rodziny i miejscem prawidłowego wychowania dzieci.
Na podstawie analizy literatury można wywnioskować, że systemowe ujęcie rodziny dostarcza nam teoretycznej bazy dla ujmowania szeregu czynników związanych z relacjami pomiędzy jej członkami. Myślenie systemowe nie zajmuje się rozpatrywaniem objawów w kontekście dysfunkcyjności systemu rodzinnego, tylko traktuje rodzinę jako „kulturę”, koncentruje się na sposobie, w jaki jej członkowie, i sama konkretna osoba, definiują problemy, i jakie znaczenie im przypisują. Przedstawiciele terapii systemowej uważają, że problemów jednej osoby nie da się wyjaśnić tylko w kategoriach jej procesów intrapsychicznych, lecz konieczne jest odwołanie się do całego systemu rodzinnego. Kloch uważa, że: „Pojawiające się symptomy mogą pełnić funkcję utrzymania danego stanu rzeczy w rodzinie lub być sygnałem skłaniającym do zmiany”.
Liczne badania prowadzone nad rodziną i dobrostanem psychicznym wykazały, że relacje między najbliższymi są dobrym korelatem dobrostanu. Jedną z charakterystycznych cech systemowego rozumienia rodziny jest cyrkularna przyczynowość (obok takich cech jak: całościowość i porządek, hierarchiczna struktura, adaptacyjna samoregulacja. M. Bornsteina i J. Sawyer zajmują stanowisko, że każdy element lub subsystem wewnątrz rodzinny zarówno wpływa, jak i sam znajduje się pod wpływem innych elementów. Oznacza to, że elementy systemu rodzinnego, np. mąż, żona, dziecko/dzieci w sposób cyrkularny, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, wzajemnie na siebie oddziałują. Kloch zauważa, że systemy mechanizmów sprzężenia zwrotnego mogą być dodatnie albo ujemne i „tworzyć pętle wzajemnie uwarunkowanych zdarzeń, będących w interakcji”, np. małżeństwo może sprzyjać szczęściu albo szczęście sprzyjać małżeństwu; relacje między matką a ojcem są równocześnie uwarunkowane relacjami między rodzicami a dziećmi; zmiany w kontaktach rodziców z pociechami wpływają na wzajemne odniesienia matki do ojca itp.
Kloch uważa, że pozytywny i negatywny afekt może być stosowany do oszacowania afektywnych komponentów dobrostanu psychicznego i może reprezentować „natężenie przyjemnych i nieprzyjemnych uczuć doświadczanych przez ludzi w trakcie życia”. Dalej cytowany autor pisze, że: „wysoki poziom dobrostanu psychicznego charakteryzowany jest przez wysokie zadowolenie z życia, obecność pozytywnego afektu i brak afektu negatywnego”. Pogląd ten wyraża przekonanie, że o poziomie życia decyduje to, jak człowiek je ocenia i jak ono mu się podoba. Kloch następnie dowodzi, że: „pozytywne stany poznawcze i emocjonalne doświadczane przez jednostkę są kluczowym pojęciem jakości życia, gdyż nadają mu wartość i wskazują na szczęśliwe życie”.
E. Diener, R. E. Lucas, S. Oishi twierdzą, że: „pod pojęciem dobrostanu psychicznego można zdefiniować poznawczą i emocjonalną ocenę własnego życia”. Ocena ta zawiera:
- poznawcze sądy dotyczące poczucia zadowolenia i spełnienia;
- emocjonalne reakcje na zachodzące zdarzenia.
Zdaniem U. Schmimack dobrostan psychiczny, jako konstrukt psychologiczny, zawiera trzy komponenty:
- zadowolenie z życia (life satisfaction);
- pozytywny afekt (positive affect);
- negatywny afekt (negative affect).
Zadowolenie z życia analizowane jest w konkretnych wymiarach życia:
- zdrowie;
- rodzina;
- praca.
Zadowolenie jest uważane za poznawczy komponent, który bazuje na ewentualnych przekonaniach (postawach) dotyczących życia jednostki.
Centralnym punktem dobrostanu psychicznego jest subiektywne określenie poczucia szczęścia, które niekoniecznie musi iść w parze z obiektywnymi wskaźnikami.
Kloch uważa, że zadowolenie z życia i szczęście jest w dużej mierze uzależnione od osobistego poglądu i doświadczeń życiowych, a także od spostrzegania własnego życia z indywidualnej perspektywy: „Człowiek szczęśliwy i zadowolony z życia koncentruje się na tym, kim jest, a nie na tym, co posiada”.
Kloch w oparciu o analizę literatury przedmiotu zwraca także uwagę na to, że:
- osoby, które są szczęśliwe, są bardziej atrakcyjne, jako partnerzy do małżeństwa;
- ludzie nieszczęśliwi są częściej odrzucani społecznie;
- jednostki szczęśliwe i pewne siebie częściej tworzą związki małżeńskie.
W jednym ze swoich artykułów Kloch wymienia pięć znaczących elementów wskazujących na to, że małżeństwo i rodzina przyczyniają się do podwyższenia poziomu dobrostanu psychicznego człowieka. Autor ten uważa, że małżeństwo oferuje nowe role: współmałżonka, rodzica – co może być dodatkowym źródłem własnej wartości, ponieważ podejmowanie tych ról przyczynia się do podwyższenia obrazu „Ja” i własnej wartości, tzn. mąż i żona zaczynają spostrzegać siebie samych, jako osoby mające pewną władzę (rodzicielską), od których wymaga się podejmowania ważnych życiowo decyzji, decydowania o przyszłości i o losie dzieci. Osoby żyjące w małżeństwie posiadają większe szanse na trwały i intymny związek, który daje silne wsparcie i obniża poczucie samotności. Według niego: „Prawidłowo funkcjonujące małżeństwo charakteryzuje równość i bliskość emocjonalna, co pozytywnie wpływa na wzajemną troskę, szacunek i działanie na korzyść drugiej osoby”.
Badania J. T. Cacioppo i współpracowników wykazały, że bliskość jest istotnym składnikiem bycia związanym z drugą osobą i ważnym predyktorem szczęścia. Bliskie kontakty wiążą się z zaufaniem, gotowością do zwierzeń, ujawnianiem sobie intymnych szczegółów życia. „Czynniki te są silnym źródłem wsparcia emocjonalnego i społecznego”.
D. Kloch uważa, że: „Rodzina stanowi ważne źródło pomocy w sytuacjach kryzysowych, udziela wsparcia społecznego i emocjonalnego”. Zgodnie z zasadą samoorganizacji adaptacyjnej systemu rodzinnego, relacje rodzinne stanowią istotny czynnik w podtrzymywaniu dobrostanu psychicznego w okresie kryzysów i trudnych doświadczeń. Jest to widoczne w podwyższaniu poziomu emocji pozytywnych, a obniżaniu negatywnych u członków rodziny. Zdaniem autora: „Procesy komunikacji w rodzinie mają wpływ na dobrostan psychiczny jej członków” – wiele problemów i trudności w rodzinie można rozwiązać w oparciu o dojrzały i konstruktywny dialog między najbliższymi (mąż, żona, dzieci).
Zdaniem B. Tryjarskiej przetwarzanie niespójnych komunikatów wymaga od odbiorcy dokonania złożonych interpretacji, które mogą być w konflikcie z intencjami nadawcy i kontekstem komunikatu. „Zadowolenie w rodzinne jest ważnym składnikiem ogólnym poczucia jakości życia.
Zdaniem R. A. Cummins relacje rodzinne są centralnym czynnikiem dla dobrostanu i zależą od okresu rozwojowego, w którym znajdują się: rodzice i dzieci, np. relacje rodzic–dziecko są najważniejsze w okresie niemowlęcym i wczesnym dzieciństwie.
Mam nadzieję, że ten artykuł zachęci czytelników do innego spojrzenia i być może zmienienia sposobu myślenia na temat własnego systemu rodzinnego i panujących tam relacji. W mojej ocenie silne więzi osobiste, intensywne uczucia dotyczące bliskości emocjonalnej mają szczególny wpływ na dobrostan psychiczny członków rodziny, w szczególności na dzieci, które są wychowywane w określonym systemie rodzinnym. Opisany powyżej tok myślenia o małżeństwie, rodzinie, w odniesieniu do koncepcji dobrostanu psychicznego, może być dobrym kierunkiem w stronę diagnozy dotyczącej jakości życia w określonej grupie.
Autor: Elżbieta Żytyńska-Chwast
Literatura:
Bornstein M., Sawyer J., Family system w: Blackwell handbook of early childhood development, K. McCartney, D. Phillips (red.), Malden 2006.
Diener E., Lucas R.E, Oishi S., Dobrostan psychiczny. Nauka o szczęściu i zadowoleniu z życia, w: Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka, J. Czapiński (red.), Warszawa 2008.
Józefik B., Rozwój myślenia systemowego a terapia rodziny, w: Ewolucja myślenia systemowego w terapii rodzin, L. Górniak, B. Józefik (red.) Kraków 2003.
Krok D., Systemowe ujęcie rodziny w badaniach dobrostanu psychicznego jej członków. Rodzina w nurcie współczesnych przemian, Opole 2010.
Schimack U., The structure of subjective well-being, w: The science of subjective well-being, M. Eid, R. J. Larsen (red.), New York, London 2008.
Tryjarska B. (2006). Systemowo–komunikacyjna terapia rodzin, w: Psychoterapia. Praktyka, L. Grzesiuk (red.), t. II, Warszawa 2006.
