Jak pomóc uczniowi odrzuconemu przez klasę?
Szkoła to miejsce, w którym dzieci spędzają bardzo dużo czasu. Zdobywają wiedzę, obserwują rzeczywistość, ale przede wszystkim doświadczają. Szczególnie w starszych klasach szkoły podstawowej relacje rówieśnicze stają się ważnym punktem odniesienia i mogą realnie wpływać na samopoczucie dziecka, na to, co myśli o sobie, jak ocenia własne możliwości czy jakie nadaje sobie znaczenie. Nie wszystkie relacje mają formę, jakiej byśmy sobie życzyli. Pojawiają się konflikty. Tworzą się grupy. Zdarzają się sytuacje, kiedy jedno dziecko zostaje w pewien sposób odizolowane od reszty klasy. Niekiedy pojawia się poczucie wyobcowania czy też odrzucenia. Bardzo ważne jest, by dostrzegając w szkole dziecko zmagające się z odrzuceniem, podjąć wszelkie możliwe działania mające na celu udzielenie mu właściwej pomocy. Dlaczego? Ponieważ odrzucenie jest emocjonalną raną, która potrzebuje czasu, żeby móc się zagoić.
Kształtująca się tożsamość dziecka w dużej mierze opiera się na poczuciu przynależności, przekonaniu o byciu częścią większej całości, w której zajmuje określone miejsce. W sytuacji, kiedy uczeń zostaje odrzucony przez klasę, staje on w obliczu wyzwania, ponieważ zachwiane zostało jego poczucie przynależności, więc często także jego tożsamość zaczyna budzić wątpliwość – jestem w tej klasie fizycznie, ale czy jestem jej częścią? Poczucie wyobcowania może wpływać na samoocenę dziecka, jego ogólnie samopoczucie czy też motywację.
Jak pomóc dziecku, które zostało odrzucone przez klasę?
Należy pamiętać, że określone działania nie są podejmowane w próżni. W związku z tym należy uwzględnić czynnik kontekstowy. Ważne jest dokonanie całościowej analizy sytuacji dziecka, jego przestrzeni życiowej, rodzinnej, społecznej. Warto zwrócić uwagę na zasoby ucznia: czy ma przyjaciół w innych klasach, na dodatkowych zajęciach; czy ma wspierającą rodzinę; czy ma pozytywne relacje z rodzeństwem. Być może szczególnie wyróżnia się w jakimś obszarze, świetnie zna się na gatunkach roślin lub pięknie śpiewa. Bazowanie na zasobach i wydobywanie potencjału ucznia sprzyja budowaniu jego pozytywnego wizerunku także w oczach rówieśników, ale ma na celu przede wszystkim ochronę samooceny dziecka i wzmocnienie u niego poczucia własnej wartości.
Choć niezwykle ważna jest ochrona i wsparcie udzielane dziecku odrzuconemu, warto zwrócić uwagę także na pozostałą część klasy, być może przede wszystkim na tych uczniów, którzy zainicjowali zmianę postawy wobec danego dziecka. Często młode osoby pełniące dominujące role w grupie rówieśniczej same zmagają się z bardzo trudnymi doświadczeniami rodzinnymi lub nie posiadają wystarczających umiejętności społecznych czy emocjonalnych. Poszukiwanie źródła ich działań może w znacznej mierze przyczynić się do lepszego zrozumienia sytuacji klasy, a co za tym idzie – zwiększy szansę na podjęcie odpowiednich działań zaradczych.
W odrzucającej klasie warto wprowadzić elementy psychoedukacji, rozmawiać o skutkach przemocy, uczyć regulacji emocjonalnej, uwrażliwiać, pokazywać znaczenie empatycznych postaw. Sam sposób rozmowy z uczniami też ma znaczenie. Agresywne, negatywne podejście do klasy może spowodować wzmocnienie negatywnych postaw. Do wszystkich uczestników konfliktu należy podchodzić w sposób umożliwiający im emocjonalne wyładowanie. Pomocna może być również indywidualna rozmowa z uczniami bezpośrednio zaangażowanymi w konflikt. Psycholog czy pedagog szkolny podejmując taką rozmowę, powinien wykazać się przede wszystkim zainteresowaniem, dążąc do poznania przyczyn. Pamiętajmy, że wrogie zachowania (takie, jak te, które przyczyniają się do odrzucenia czy odizolowania) często stanowią wynik silnych emocji, z którymi dziecko czy nastolatek sobie nie radzi. Być może dotarcie do źródła okaże się otwierające i wyzwalające dla każdej ze stron konfliktu. Zadawanie pytań pełnych ciekawości powinno być przede wszystkim naturalne i autentyczne.
Przydatne może być zastanowienie się nad kwestiami, takimi jak to, czy w danej klasie funkcjonują ustalone zasady oraz w jaki sposób są one sformułowane i czy zawierają reguły wyznaczające standardy zachowania pomiędzy uczniami oraz zasady wzajemnego okazywania sobie szacunku. Reguły te powinny być określone w pozytywnej formie, to znaczy opisywać, jak należy postępować, zamiast zakazów opisujących to, czego robić nie należy.
W grupowych rozmowach z uczniami czy organizując wspólne zajęcia, warto wykorzystywać narzędzia atrakcyjne i angażujące klasę: filmy edukacyjne czy działające na wyobraźnię zdjęcia oraz nagrania. W ten sposób uczniom łatwiej jest współodczuwać razem z odrzuconym dzieckiem. Wykorzystywanie aktywności, które wymagają wspólnego działania, wzmacnia integrację grupy i pozwala na odbudowanie relacji w sprzyjających warunkach – nikt nie musi wychodzić z inicjatywą, realizuje się to w procesie naturalnym.
Nie ulega wątpliwości, że dziecko, które zostało odrzucone przez klasę, należy otoczyć szczególną uwagą i zapewnić je o swojej dostępności oraz gotowości do udzielania wsparcia. Warto jednak pamiętać także o osobach zaangażowanych w konflikt, całej klasie jako wspólnocie, wychowawcy, indywidualnych zasobach uczniów, ich sytuacji społecznej, rodzinnej czy emocjonalnej.
