Dieta ze zmniejszoną ilością energii jako sposób na walkę z otyłością dzieci i młodzieży
Miarą dobrego odżywiania jest wzrost dziecka, a nie jego masa ciała.
H. Ciborska, A. Rudnicka
Nadwaga? Otyłość? Co to jest?
W literaturze możemy przeczytać, że otyłość jest definiowana jako „zaburzenie polegające na nadmiernym gromadzeniu się w organizmie tkanki tłuszczowej” – H. Ciborowska, A. Rudnicka.
Wspomniane autorki piszą, że „o otyłości mówimy wtedy, gdy waga dziecka przekracza 20% prawidłowej masy ciała. Nadwagę i otyłość u dzieci i młodzieży rozpatruje się na podstawie wskaźnika BMI w odniesieniu do siatek centylowych. Zgodnie z zaleceniami ekspertów obecnie przyjmuje się, że BMI pomiędzy 90–97 centylem oznacza nadwagę, a BMI powyżej 97 centyla – otyłość”.
Otyłość i nadwaga u dzieci jest poważnym problemem. Według badań Instytutu Żywności i Żywienia odsetek dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością w 2000 r. wynosił już ponad 11%, a obecnie wzrósł do 15% .Częstość występowania nadwagi i otyłości zwiększa się z wiekiem dziecka.
Jakie mogą być przyczyny otyłości u dzieci?
H. Ciborska, A. Rudnicka piszą, że jest to najczęściej otyłość prosta, wynikająca z przekarmienia. Stanowi ona około 90% wszystkich przypadków. Cytowane autorki zwracają uwagę na to, że przyrost masy ciała w okresie niemowlęcym, spowodowany wytwarzaniem przez organizm dziecka zbyt dużej ilości komórek tłuszczowych, powodujący wzmożone łaknienie i otyłość, może być związany z nadmierną wagą przez resztę życia. Na tej podstawie autorki twierdzą, że niemowlęta karmione naturalnie rzadziej mają nadwagę i otyłość niż dzieci karmione mlekiem krowim.
Obok otyłości prostej u dzieci może także pojawić się otyłość wtórna, która jest niezależna od ilości spożywanej energii. Zdaniem H. Ciborska, A. Rudnicka ten typ nadwagi jest objawem różnego rodzaju zaburzeń hormonalnych, uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego i powstaje na skutek nieprawidłowego funkcjonowania układów regulujących pobór i wydatek energii.
W literaturze możemy przeczytać, że etiologia otyłości jest wieloczynnikowa. Wśród tych warunkujących otyłość autorki wyróżniają:
- czynniki genetyczne – „np. zmniejszone tempo przemiany materii, hiperplazja tkanki tłuszczowej, brak równowagi układów neuronowych w podwzgórzu, związanych z kontrolą uczucia głodu i sytości”, „(…)obecnie uważa się, że skłonność do otyłości rzadko jest wynikiem defektu pojedynczego genu (np. kodującego leptynę – hormon białkowy, który reguluje ośrodek sytości), częściej jest następstwem interakcji wielu genów”;
- czynniki środowiskowe – w tej grupie wymienia się „zwiększone spożycie energii, przekarmianie dziecka od najmłodszych lat, nieregularne spożywanie dużych proporcji potraw, podjadanie między posiłkami, zwłaszcza słodyczy i innych produktów o wysokim indeksie glikemicznym, wzory rodzinne nieprawidłowego sposobu żywienia (częste spożywanie tzw. fast foodów), mała aktywność ruchowa, czynniki psychospołeczne, takie jak: lęk, niepowodzenie w szkole, konflikty w rodzinie, w gronie rówieśniczym”;
- zaburzenia hormonalne, takie jak: niedoczynność tarczycy, niedobór hormonów wzrostu, nadczynność kory nadnerczy (zespół Cushinga);
- zaburzenia neurologiczne, np. ciężkie uszkodzenie mózgu z brakiem aktywności ruchowej;
- zespoły ruchowe uwarunkowane genetycznie: „zespół Pradera i Williego (objawy: lekkie upośledzenie umysłowe, niski wzrost, „rybi pyszczek”, małe dłonie i stopy, hipotonia mięśni, nadmierne łaknienie, otyłość), zespół Bardeta i Biedla (objawy: upośledzenie umysłowe, hipogenitalizm, hipogonadyzm, barwnikowe zwyrodnienie siatkówki, otyłość).
Jak radzić sobie z otyłością u dzieci?
Na podstawie powyższych rozważań widzimy, że nadwaga i otyłość u dzieci nie jest tylko problemem natury estetycznej. Otyłość wymaga leczenia, ponieważ jest ważnym czynnikiem ryzyka rozwoju wielu chorób przewlekłych, takich jak: cukrzyca typu 2, choroby układu krążenia (udar mózgu, nadciśnienie tętnicze), nowotwory złośliwe (rak jelita grubego, sutka, gruczołu krokowego), kamica żółciowa, niealkoholowe stłuszczenie wątroby, zaburzenia hormonalne (zespół policystycznych jajników), zmiany zwyrodnieniowe układu kostno-stawowego czy nocny bezdech itp.
„Celem leczenia otyłości jest redukcja masy ciała w taki sposób, aby nie doprowadzić do zaburzeń rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka”. Cytowane autorki uważają, że cel ten można osiągnąć, stosując dietę ubogoenergetyczną, jednak u dzieci do siódmego roku życia nie należy wprowadzać diety ze zredukowaną ilością energii. Dziecko w tym okresie powinno otrzymywać jej odpowiednią ilość, zgodnie z normą fizjologiczną dla danego wieku, a nie więcej.
Jak powinna wyglądać dieta ubogoenergetyczna?
Modyfikacja diety dziecka polega na ograniczeniu tłuszczów i wyeliminowaniu z jadłospisu takich produktów, jak: słodycze, desery, miód, dżemy wysokosłodzone, słodkie napoje. Wskazane jest większe spożywanie warzyw i owoców, które są nie tylko doskonałym źródłem witamin i składników mineralnych, lecz także błonnika pokarmowego, który zwiększa objętość pożywienia, daje uczucie sytości, a nie dostarcza większej ilości energii. Od trzeciego roku życia w diecie powinny pojawić się produkty zbożowe z pełnego przemiału, np. pieczywo razowe bez dodatków słodzących (miodu i karmelu), kasze gruboziarniste.
Zdaniem H. Ciborska, A. Rudnicka dietę ze zmniejszoną ilością energii można wprowadzić dzieciom dopiero w wieku szkolnym i młodzieży. „Dieta ta powinna dostarczać około 300 kcal mniej od zalecanej liczby dla danego dziecka, biorąc pod uwagę wiek i płeć. Dieta powinna dostarczać dostateczną liczbę składników niezbędnych do prawidłowego rozwoju: białka, makro- i mikropierwiastków, witamin”. Dalej cytowane autorki piszą, że aby zabezpieczyć zapotrzebowanie na te składniki w jadłospisie, należy uwzględnić „minimum 2 szklanki chudego mleka lub jogurt, kefir, a także ser twarogowy chudy, chude mięso, chude wędliny, ryby, warzywa i owoce”.
W diecie należy jeszcze uwzględnić zapotrzebowanie organizmu dziecka na białko, tłuszcz i węglowodany. Pierwszy składnik – białko – wskazane jest w normie fizjologicznej, tj. 15–20% dobowego zapotrzebowania energetycznego. Pełnowartościowe białko zwierzęce powinno się znaleźć we wszystkich głównych posiłkach.
Drugi składnik – tłuszcze – dostarczają do 30% dobowego zapotrzebowania na energię, zawierają one najwięcej energii, dlatego powinny podlegać ograniczeniom. Z diety dziecka powinniśmy wykluczać tłuszcze zwierzęce, takie jak: smalec, słonina, boczek, tłuste mięsa, tłuste wędliny. Natomiast w ramach dozwolonej ilości wskazane jest masło i śmietanka, ponieważ produkty te są bardzo dobrym źródłem witaminy A, niezbędnej do prawidłowego wzrostu, wytwarzania nabłonka skóry, włosów, zębów, prawidłowego wzroku.
W jadłospisie nie należy pomijać tłuszczów roślinnych. Zawarte w olejach wielo- i jednonienasycone kwasy tłuszczowe biorą udział między innymi w procesach wzrostu. „Dzieci w wieku szkolnym oprócz masła mogą spożywać margaryny miękkie, o małej zawartości izomerów trans”.
Konieczne jest również włączenie do diety warzyw bogatych w β-karoten, takich jak: marchew, dynia, pomidory, sałata, szpinak, fasolka szparagowa, groszek zielony.
Ostatnią grupą są węglowodany, które pokrywają dobowe zapotrzebowanie energetyczne w 50–55%. Biorąc pod uwagę obniżoną ilość energii w diecie, podaż produktów węglowodanowych również powinna podlegać zmniejszeniu.
Poza słodyczami i produktami z większą ilością cukru należy zredukować spożycie jasnego pieczywa, klusek, makaronów, kasz. Ograniczeniu powinny podlegać produkty węglowodanowe o wysokim indeksie glikemicznym.
Opisywana dieta powinna zawierać 5 małych posiłków, a dziecko należy przyzwyczajać, aby nie podjadało między daniami. Potrawy powinny być przygotowywane metodą gotowania, duszenia bez tłuszczu, pieczenia w folii, pergaminie, opiekania na ruszcie, rożnie. Zupy i sosy podaje się dziecku w ograniczonej liczbie, można je zastąpić sokiem z owoców lub warzyw, jogurtem niskotłuszczowym.
Dieta to nie wszystko!
Kończąc powyższy artykuł na temat żywienia dzieci z nadwagą i otyłością, chcę jeszcze zwrócić uwagę na to, że przyrostu masy ciała nie należy likwidować tylko dietą, konieczne jest również zwiększenie wysiłku fizycznego (jazda na rowerze, pływanie, gra w piłkę ok. 30 minut dziennie), ograniczenie siedzącego trybu życia (wskazane jest siedzenie przed komputerem, telewizorem tylko do 2 godzin dziennie). Należy pamiętać, że tempo odchudzania nie powinno być zbyt szybkie, posiłki należy spożywać regularnie i powinny być one bogate w produkty ubogoenergetyczne (warzywa i owoce niskokaloryczne).
UWAGA! Dieta dla dzieci i młodzieży zawsze pod kontrolą lekarza!
H. Ciborska, A. Rudnicka proponują, aby dietę o małej wartości energetycznej stosować pod kontrolą lekarza, ponieważ w tego typu odżywianiu się może wystąpić deficyt składników pokarmowych, np. witaminy B1, magnezu, może dojść do zahamowania wzrostu dziecka, rozwoju organizmu, a nawet do wystąpienia chorób wynikających z niedożywienia. Natomiast u młodych dziewcząt drastyczne odchudzanie może spowodować jadłowstręt (anorexia nervosa), który jest chorobą trudną do leczenia.
Mam nadzieję, że dieta ze zmniejszoną ilością energii, którą opisują H. Ciborska i A Rudnicka, znajdzie zastosowanie w wielu domach, w których rodzice dbają o zdrowie dzieci, chcą aby ich waga i wygląd były zgodne z wiekiem rozwojowym. Słusznym wydaje mi się zakończenie tego artykułu myślą Sokratesa, która brzmi „Człowiek nie żyje, aby jeść, ale je, aby żyć”.
