O empatii słów kilka cz. 2. - Rozumienie empatii według Davisa

O empatii słów kilka cz. 2. - Rozumienie empatii według Davisa

W poprzednim artykule (Klik) ogólnie przybliżyłam pojęcie empatii, dzisiaj skupie się na omówieniu podejścia rozumiejącego empatię w sposób komplementarny.

Davis w swoim schemacie badawczym stara się podkreślić wszystkie punkty styczne istniejących dotychczas koncepcji empatii. Definiuje on empatię bardzo szeroko, jako „zespół konstrukcji teoretycznych, które dotyczą reakcji pojedynczego człowieka na doświadczenie innych. Wśród tych konstrukcji znalazły się przede wszystkim procesy zachodzące u obserwatora oraz afektywne i nieafektywne skutki, które pojawiają się w wyniku takich procesów” (Davis, M. H., 2001, s 23).

Ze względu na pochodzenie empatii Davis (2001, s 35) uważa, że empatię można analizować na trzech poziomach:

a) empatia jako zdolność wrodzona,

b) empatia jako stała cecha dyspozycyjna,

c) empatia jako zjawisko zachodzące w określonych sytuacjach.

Zdaniem Davisa (2001, s 35) zrozumienie empatii na każdym z ww. poziomów jest możliwe, jeśli dokonamy, na poszczególnych poziomach, analizy znaczących procesów poznawczych i emocjonalnych oraz ich skutków. Przykładowo, kiedy zrozumiemy dyspozycyjne skłonności człowieka do empatycznego myślenia i działania, to poznamy, jaka jest empatia człowieka w aspekcie wrodzonych jego zdolności.

Davis (2001) definiuje zjawisko empatii szeroko, holistycznie, jako „zespół konstrukcji teoretycznych”, które dotyczą reakcji pojedynczego człowieka na doświadczenie innych. Owe „konstrukcje” określa on, jako procesy empatyczne, wynikające z nich skutki, tak afektywne, jak i poznawcze (Davis, 2001). Jego zdaniem zdolność odczuwania empatii, określona przez intelektualne możliwości zaangażowania się w podejmowanie roli, jest jedną z cech charakterystycznych, które wpływają na proces i rezultat określonego epizodu empatycznego, a więc doświadczanie afektu w wyniku zetknięcia się z afektem innych osób (Davis, M. H., 2001, s 25).

Rysunek 1. Schemat badawczy empatii (Davis M. H., 2001, s 24)

Na podstawie powyższego schematu badawczego empatii widzimy, że Davis (2001) empatię rozumie jako cztery powiązane ze sobą konstrukcje teoretyczne, opisywane w następującym epizodzie:

– warunki poprzedzające związane z charakterystyką obserwatora, obserwowanego i sytuacji;

-proces odnoszący się do mechanizmów wywołujących skutki

-skutki:

a) wew. osobnicze (intrapersonalne), związane z poznawczymi i afektywnymi reakcjami zachodzącymi u obserwatora;

b) skutki między ludzkie (interpersonalne), odnoszące się do reakcji behawioralnych nastawionych na obserwowanego.

Skutki (rezultaty) określonego zachowania empatycznego to: pomaganie, agresja, zachowania społeczne.

Model badawczy Davisa zakłada, że typowy „epizod” empatyczny przebiega w następujący sposób: osoba obserwatora styka się w jakiś sposób z obserwowanym i następuje pewien rodzaj relacji ze strony obserwatora (poznawcza, afektywna i/lub behawioralna). Ten rodzaj reakcji jest ściśle powiązany z czterema konstruktami empatii, które przedstawiają się następująco:

1. Warunki poprzedzające

Ocena stałej tendencji dyspozycyjnej człowieka do angażowania się w procesy związane z empatią, w szczególności takie jak przyjmowanie cudzego punktu widzenia lub doświadczanie reakcji afektywnych jest ważna, kiedy chcemy określić prawdopodobieństwo zaangażowania się tego człowieka w dowolny epizod empatyczny.

W odniesieniu do osoby należy uwzględniać jej zdolność odczuwania empatii oraz historię doświadczenia indywidualnego, na którą składa się stopień społecznego przyswojenia wartości, zachowań związanych z empatią. Dodatkowo należy wziąć pod uwagę indywidualne różnice jednostki w ramach skłonności do angażowania się w proces empatyzowania lub doświadczania rezultatów tych procesów. Zdaniem Davisa, te stałe tendencje należy traktować jako trwałe cechy charakterystyczne człowieka, które ułatwiają lub utrudniają zaangażowanie się w procesy i rezultaty związane z empatią. Davis uważa, że każdy obserwator wnosi do danego epizodu pewne cechy charakterystyczne, które mogą wpłynąć na sam proces, jak i jego rezultaty. Przykładem takiej cechy charakterystycznej jest zdolność odczuwania empatii, określona np. przez intelektualne możliwości zaangażowania się w podejmowanie roli lub też dotycząca całego gatunku zdolność doświadczania afektu w wyniku zetknięcia się z afektem innych osobników gatunku. Reakcje na innych ludzi wynikają z kontekstu sytuacyjnego, a w szczególności z „intensywności” sytuacji oraz stopnia podobieństwa obserwatora i obserwowanego. Davis zauważył, że wyraźne okazywanie emocji negatywnych, główne przez osoby słabe lub bezradne, jest sytuacją szczególnie produktywną, jeżeli chodzi o intensywność reakcji obserwatora (sprzyja intensywności reakcji empatycznej obserwatora):

– w sytuacji o wysokim ładunku emocjonalnym czynniki sytuacyjne i dyspozycyjne oraz cechy charakterystyczne u obserwatora tracą na znaczeniu,

-w sytuacjach o mniejszym ładunku emocjonalnym szczególne znaczenie nabierają czynniki związane
z cechami charakterystycznymi obserwatora (Davis, M. H., 2001, s 26).

Ponadto siła reakcji afektywnej i nieafektywnej wzrasta wraz z podobieństwem osób będących w interakcji. W kwestii stopnia podobieństwa pomiędzy obserwatorem i obserwowanym Davis (2001) tak pisze: „ogólnie zakłada się, że większe podobieństwo pomiędzy obserwatorem i obserwowanym, zwiększa prawdopodobieństwo i/lub intensywność, zarówno afektywnej, jak i nieafektywnej reakcji empatycznej obserwatora” (s 26).

2. Procesy

Davis (2001) wyróżnia trzy klasy procesów związanych z empatią, które różnią się między sobą stopniem wysiłku poznawczego i zakresem doświadczenia potrzebnego do wystąpienia rezultatu związanego z empatią: procesy nie poznawcze, proste procesy poznawcze, zaawansowane procesy poznawcze. Na procesy pozbawione aspektów poznawczych składają się: wrodzona skłonność nazywana „zarażaniem płaczem” oraz naśladowanie motoryczne będące tendencją obserwatora do nieświadomego i automatycznego kopiowania zachowań obserwowanego. W ramach prostych procesów poznawczych wyróżniamy m.in. warunkowanie klasyczne. Jest ono rezultatem posiadania umiejętności zrozumienia schematu bodziec- reakcja. Innym procesem jest skojarzenie proste, etykietowanie (labelling). O etykietowaniu możemy mówić wtedy, gdy obserwator używa prostych wskazówek niezbędnych do wnioskowania o doświadczeniach osoby obserwowanej. Skojarzenie zapośredniczone językiem jest rodzajem zaawansowanego procesu poznawczego. Reakcja empatyczna jest wynikiem aktywowania językowej sieci poznawczej uruchamiającej skojarzenia z własnymi lub cudzymi doświadczeniami. Jeśli obserwatorzy stosują wskazówki wykorzystywane w wyciąganiu wniosków o osobach obserwowanych, to mamy do czynienia z ukształtowaną siecią poznawczą. Procesem wymagającym najwyższego stopnia umiejętności jest przyjmowanie ról (perspektywy). Pod pojęciem tym kryje się podejmowanie prób zrozumienia innej osoby poprzez wyobrażenie sobie jej punktu widzenia. Ważne jest podkreślenie, że przyjmowanie roli odnosi się do procesu, a nie do rezultatu.

3. Skutki wewnątrz osobnicze (intrapersonalne)

1. Afektywne. Skutek analogiczny odgrywa rolę prototypu reakcji afektywnej, która polega na faktycznym odtworzeniu u obserwatora uczuć obserwowanego. Dzięki skutą reaktywnym istnieje możliwość opisania pojawiających się reakcji. Są one definiowane, jako afektywne reakcje na cudze doświadczenia, przy czym odczucia obserwatora różnią się od odczuć obserwowanego. Równoznaczne z tym pojęciem jest współczucie definiowane, jako współodczuwanie, empatia w pojęciu Betona (Davis 1999, za: Wilczek-Rużyczka 2008), empatyczna troska, gniew empatyczny. Skutki analogiczne odpowiadają reakcją skoncentrowanym na „ja”, natomiast skutki reaktywne są bardziej nastawione na innych.
2. Nieafektywne. Niektóre ze skutków powstających w wyniku kontaktów z innymi mają charakter poznawczy. Do takich skutków zaliczamy trafność interpersonalnego spostrzegania, czyli przybliżone określenie myśli, uczuć, cech charakterystycznych innej osoby. Obok tego rodzaju skutków występują sądy atrybucyjne wyrażane przez obserwatorów w odniesieniu do zachowań osób obserwowanych, przy czym atrybucja oznacza przypisywanie przyczyn w zachowaniu własnym i innych ludzi.

4. Skutki międzyludzkie (interpersonalne).

Pod pojęciem skutków między ludzkich rozumiemy zachowania skierowane na osobę obserwowaną wynikające z zaistniałego kontaktu. Davis (2001, s 32) do skutków międzyludzkich zalicza zachowania skierowane na obserwowanego, które wynikają z zaistniałego wcześniej kontaktu. W tej grupie zachowań znajdują się:

a) zachowania wspomagające (pomaganie) – uważa się, że poznawczy i afektywny aspekt empatii zwiększa prawdopodobieństwo zaoferowania pomocy obserwowanej osobie znajdującej się w potrzebie,

b) zachowania agresywne, gdzie empatia jest skojarzona negatywnie z czynnościami agresywnymi,

c) zachowania społeczne w ramach stosunków społecznych (za: Davis, M. H., 2001, s 32).

Wilczek-Rużyczka (2008) w odniesieniu do modelu badawczego empatii Davisa, pisze, że „empatia stanowi zachowanie wspomagające, zwiększające prawdopodobieństwo udzielania pomocy osobie oczekującej jej oraz zachowanie kojarzone z redukcją zachowań agresywnych”.

Na podstawie powyższych rozważań widzimy, że proces empatyzowania jest bardzo złożony i dochodzi do niego poprzez percepcje bodźców działających na inną osobę. Bodźce te, do których zalicza się zewnętrzne oznaki emocji w postaci ruchów, gestów, mimiki jak i sygnałów werbalnych oraz zachowanie emocjonalne osoby, eksponowane na zewnątrz, mają znaczenie w prowadzeniu interakcji międzyosobowej. Współudział w procesie empatyzowania komponentu poznawczego pozwala na przejmowanie punktu widzenia drugiej osoby oraz na identyfikowanie się z jej rolą, dzięki zdolności do odtworzenia wzorów zachowania innych ludzi, która przejawia się w działalności poznawczej, emocjonalnej i behawioralnej. „Ważnym momentem jest pobudzenie emocjonalnej empatii w wyniku rozumienia cierpienia innej osoby i identyfikowanie się z jej cierpieniem, które motywuje osobę opiekującą się do świadomej decyzji poznawania i empatycznego zachowania lub unikania i dystansowania się do cierpień innych. Moralny komponent lub altruistyczna motywacja są wyzwalane przez spontaniczny stan wzbudzenia emocjonalnego elementu empatii i w rezultacie świadomej decyzji współuczestniczenia cierpienia innych. Można go opisywać, jako sztukę „humanitarnej filozofii życia” i „głębokiej ludzkiej mądrości” (Baumgartner, 1970, za: Wilczek-Rużyczka, 2008).

Inną ważna kwestią, na którą zwróciła uwagę Wilczek-Rużyczka (2008), dotyczącą poznawczego ujęcia empatii jest utrzymanie się przez osobę pomagającą na dystans od emocjonalnych mechanizmów empatii i dokonywanie obiektywnego przeglądu sytuacji człowieka wewnątrz kontekstu norm społecznych i profesjonalnej wiedzy. Zdaniem tej autorki behawioralny komponent empatii to „zdolność do przekazywania i zrozumienia punktu widzenia innej osoby polegająca na pewnym repertuarze programów komunikacji (werbalnej i pozawerbalnej) ” (Wilczek-Rużyczka, 2008). Dalej cytowana autorka pisze, że „wyszczególnienie w empatii komponentu emocjonalnego, poznawczego
i behawioralnego wskazuje na jej znaczenie w kontaktach międzyludzkich w zachowaniach altruistycznych, a zwłaszcza w pomaganiu innym.

Behawioralny komponent empatii przejawia się nie tylko zdolnością do doświadczania stanu emocjonalnego innego człowieka, jest to także umiejętnością doświadczania jego potrzeb. Empatia występuje tu w formie czynnej, jako końcowa faza aktu empatycznego, przy dominującym wpływie komponentu behawioralnego, a pośredniczącymi – czynnikami emocjonalnym i poznawczym” (Wilczek-Rużyczka, 2008).

Podsumowując należy stwierdzić, że każdy człowiek jest i emocjonalny i empatyczny. Dzięki emocjom człowiek może budować relacje z innymi ludźmi, tworzyć wspólnoty, walczyć, może również rozwijać swoją głęboką duchowość, poszukiwać odpowiedzi na pytania egzystencjalne (Dudek i in., 2005, za: Basińska, 2013). Natomiast dzięki wrodzonej empatii, zdaniem Alligood (1992, za: Wilczek-Rużyczka, 2008) człowiek nadbudowują swoje określone „wytrenowane” umiejętności empatyczne. Autorzy Ci sugerują, że osoby o małym wrodzonym potencjale empatycznym powinny skoncentrować się na podnoszeniu swoich zdolności komunikacyjnych (trening empatii terapeutycznej w ich przypadku nie będzie skuteczny). Jośko-Ochojska (2015) pisze, że dobrze rozwinięta inteligencja emocjonalna i wysoki poziom empatii wspomagają zrozumienie przeżyć człowieka doświadczającego bólu i motywują do oszukiwania możliwości udzielenia mu bardziej wszechstronnej i skutecznej pomocy. Zdaniem tej autorki dojrzała, zharmonizowana postawa empatyczna może dowartościować każdego człowieka i chronić go przed skutkami przewlekłych, np. zawodowych stresów (Jośko-Ochojska, 2015).

Autor: Elżbieta Żytyńska-Chwast

Źródła: